«Acta S. Bernardi, § XL-LII» — Pinus, Joannes

DE SANCTO BERNARDO CONFESSORE PRIMO CLARAE-VALLENSI ABBATE, PATRE AC DOCTORE ECCLESIAE IN TERRITORIO LINGONENSI IN GALLIA COMMENTARIUS, § XL-LII Auctore Joanne PINIO societatis Jesu presbitero theologo. (Acta sanctorum Bolland., Augusti tom. IV, die 20, p. 101.) § XL. Conradus imperator militiae sacrae adscriptus; excursiones S. Bernardi per Germaniam; reditus in Galliam; miracula; conventus Stampensis; infelix Orientalis expeditionis eventus perperam sancto imputatus.

421. Nihil minus cogitabat Conradus, ut memorant Annales Cisterciensis cap. 10, quam crucem sumere, et deserto imperio occidentali ad remotas orientis plagas arma convertere; maxime cum Germania flagraret bellis civilibus, quibusdam principum divisis inter se, et, nisi ejus praesentia continerentur, forsitan ab imperio dividendis. Indixerat tamen generalem curiam Spirae, cui Bernardus adesset, in die natali Christi congregandam.» 0849B Factum videatur in libro VI Vitae, qui est de miraculis, parte I, cap. 2, ubi praeterea invenies felicem a sancto praecone intenti finis successum, Conrado, ac nepote ejus Friderico juniore, nec non innumeris principibus cruce signatis; adde miracula ibidem relata. Nec vero frustratus est Bernardus opera sua, dum discordes Germaniae principes in gratiam reduxit, rem testante Ottone Frisingensi lib. I De gestis Friderici, cap. 42, cujus verba id non obscure videntur innuere. Sunt autem ista: «Igitur non solum ex Romano imperio, sed etiam ex vicinis regnis, id est occidentali Francia, Anglia, Pannonia, innumeris populis ac nationibus hac expeditionis fama ad sumendam crucem commotis, repente sic totus pene occidens siluit, ut 0849C non solum bella movere, sed et arma quempiam in publico portare nefas haberetur.»

422. Illud vero, quod perhibetur inter miracula Spirae facta, parte I, cap. 2, num. 302. «Ubi, . . egressi fuimus, et rex ipse cum principibus sanctum Domini deducebat, ne comprimerent eum turbae, etc.; illud, inquam, magis clare at pathetice exprimit S. Antoninus parte II Historiarum, titulo 17, cap. I, § 6, ita de Bernardo loquens: «Apud urbem Spirensium tantus erat concursus, ut Conradus rex seu imperator, ne populus eum comprimeret, deposita chlamyde eum in proprias ulnas suscipiens de basilica asportaret.» Annales Cistercienses paulo ante assignati memorant, num. 6 iconem Mariae Virginis ter a sancto Patre salutatam 0849D Spirae, semel eidem salutem reddidisse, cunctis audientibus. Et deinde numer. 8 sermo est de lacte ejusdem Virginis, quo irroratus fuerit, nec non de salute ei dicta a beatissima Deipara in celebri monasterio Afflighemensi; quod factum differt in annum sequentem. Verum haec inferius discutiemus. Nunc alia nos vocant, quae vir sanctus Spira discedens, atque alia Germaniae loca peragrans, patravit.

423. Annalium Cisterciensium concinnator ad annum 1147, cap. 2, num. 1 et 2. «Soluta, ait, curia, et salutato Conrado imperatore, ac Constantiensi episcopo, quem socium viae, seu potius deductorem hactenus habuisset, Pater sanctus Spira discessurus 0850A Campensem sui Ordinis abbatem secum assumit, et reliquas totius, «quod accommode intelligendum,» Germaniae urbes velocius peragrans, atque illustrans miraculis, verbum crucis adversus crucis hostes concionabatur . . . Verum quas urbes, et quo tempore discurrerit, ex ipsis, quos secum adduxit, viae sociis, qui cunctis interfuerunt, accipiat lector;» quem nos mittimus ad librum VI Vitae, seu de miraculis, parte II, cap. 3, ubi de soluta curia Spirensi, transitu sancti per civitatem Wormatiensem, ac miraculis. Inde Confluentiam, ac Coloniam viator sanctus se contulit, signis de more eum comitantibus, prout mox citato capite licet videre. Quid referam alia, quae Colonia profectus edidit Aquisgrani, Trajecti ad Mosam, Leodii, Gemblaci, 0850B Villarii, Cameraci, aliisque in locis, ne ipsa quidem Hispania inde exclusa, quamvis ibidem non esset, imo nunquam ibi fuerit, sicut postea pluribus probabitur. At de innumeris sancti prodigiis exstant luculentissima scriptorum testimonia; de quibus inferius dabitur tractandi locus. Diceres, Deum optimum, maximum, qui facit mirabilia magna solus, tantas ex infinito omnipotentiae suae thesauro cum incomparabili suo thaumaturgo communicasse divitias miraculorum, ut nec numero, nec locis, nec temporibus, nec personis circumscribere ea voluisse videatur, tunc praesertim quando occidentis populos ad sacra bella ciebat vir magnus.

424. «Dum haec per sanctum Patrem agerentur, ait Manricus, cap. 4, Conradus, qui vexillum 0850C belli sacri ab ejus manu Spirae ante susceperat, expediturus quaecunque necessaria, conventum generalem indicit in Bajoaria, intrante mense Februario celebrandum. Huic quia Bernardus assistere non potuit, venerabilem Adamum, Ebracensem abbatem, cujus supra meminimus, substituit, litterisque tum apostolicis tum propriis munitum voluit, per quas subdelegati officio (nam id etiam concessum) perfungerentur . .» Porro quae ibidem acta sint, describit Otto Frisingensis, qui eisdem adfuit, lib. I De gestis Friderici, cap. 40, rem illigans mensi Februario, et inter alia: «Accepere, ait, eadem hora crucem tres episcopi, videlicet Henricus Ratisponensis, Otto Frisingensis, Reginbertus Pataviensis,» aliique viri illustres, de quibus ibidem fit 0850D mentio. Quidnam interea temporis S. Bernardus? Audiamus Gaufridum lib. VI Vitae, seu parte III Miraculorum, cap. 6.

425. «Dominica die festum erat Purificationis beatae Mariae; et Francorum rex Ludovicus . . . Catalaunum occurrebat viro Dei. Plurimi quoque ex principibus utriusque regni convenerant . . . ut de via Jesosolymitana communi consilio tractaretur.» Idem auctor plurima deinde recenset miracula, quae in itinere Claramvallem versus ab ipso facta sunt, quae alibi a nobis dabuntur. Porro historiae belli sacri ratio requirit ut silentio non praetereamus acta conventus Stampensis, in quo postrema Jerosolymitanae profectionis capta consilia, Dominica 0851A Septuagesimae, anno, in quo versamur, 1147. De hoc itaque conventu seu colloquio a pag. 13 ita scribit Odo de Diogilo supra laudatus: «Omnes igitur ad Circumdederunt me Stampas vocat (Ludovicus rex) ut pariter eligerent, quod pariter tolerarent: qui sicut fuerunt in veniendo alacres, sic utinam essent in electione prudentes! Congregata enim loco et termino episcoporum et nobilium multitudine tam gloriosa quam magna, praedictus etiam abbas (Bernardus) et praedicandus praesentiam suam obtulit, et rumorem attulit, et utroque laetabundam reddidit concionem. Nam de Alemannia veniebat, regemque et regni proceres militiae crucis Christi adjunxerat. Deinde diversarum nationum leguntur litterae, nuntii audiuntur, et haec usque ad 0851B vesperum protenduntur. In his duxerunt laetam diem, et quod superfuit, in crastinum distulerunt.

426. «Venit dies magis laeta quam prospera. Interfuere congregatis, qui Graecos dicerent, sicut lectione et experientia noverant, fraudulentos. Rex autem et sui, qui merito nullarum gentium vires timebant, fraudes utinam timuissent! Sed quia non est consilium, nec prudentia contra Deum, elegerunt viam per Graeciam morituri. Sic secunda dies terminata est, non secunda. Tunc viri nobiles, regis Rogerii nuntii confusi abeunt, dolentium habitu domini sui satis expresse monstrantes affectum: de dolis Graecorum praedicentes nobis, quod postea sumus experti. Nec mirum, si Rogerius rex potens et sapiens regem optabat, si Francos diligit, nostrarum 0851C partium oriundus. Postremo revolvit diem tertiam gratia Trinitatis, et congregati, gratia prius sancti Spiritus invocata (quam pridie utinam similiter invocassent!), deinde a sancto abbate sermone habito spiritali, de regni custodia prosequuntur. Inter haec indicitur dies in Pentecosten profecturis.» Plura ibidem.

427. Nec vero Pater sanctus reliquit Stampas miraculis vacuas: inde item profectus, prodigiorum splendore ac multitudine iter suum, quo Claramvallem repetebat, egregie illustravit; quam dum ingrederetur, puerum surdum ac mutum sanavit. Referuntur ea accurate in libro VI Vitae, seu Miraculorum parte III, unde etiam nos postea lectori illa legenda exhibebimus. Idem praemonemus de aliis bene 0851D multis, quae Treviris, Metis, Tulli, Rutilae acciderunt, et quorum ratio habebitur inferius. Addi interim his possunt ea, quae Arnoldus Raissius in Auctario ad Natales sanctorum Belgii Joannis Molani ad diem 20 Augusti adnotavit: «In Lutzenburgensi ducatu adiit etiam aliquando monasterium Clarifontis, quod a monialibus Ordinis ipsius sancti Bernardi hodierna die incolitur: visiturque in eo fons, qui etiamnum hodie a S. Bernardo, qui eidem bene precatus est, Fontis S. Bernardi nomen retinet; et cum fide ac devotione epotus, contra morbos opitulationi esse creditur. In ejusdem ducatus confinibus situm pagum vocabulo Rutilam pertransiit, ubi ex patrum traditione posteri commemorant eumdem 0852A sanctum Bernardum eodem tempore quasi exsultabundum in haec prophetica verba erupisse: O Rutila, Rutila, tu rutilabis aliquando; quae virum Dei de Carthusianis in istum locum post annos fere trecentos introducendis, ac ibidem modo adhuc habitantibus praedixisse, nullus inficias ibit, qui ipsius ardentissimum affectum erga Carthusianos voluerit considerare.» Haec ibi; vellem apud antiquiores. Quibus adjungi potest vaticinium de coenobio Bellopratensi, quod citatus narrat Raissius: de coenobii Alnensis reformatione agit Manricus ad annum 1147, cap. 3, in fine; de Gemblacensi ac Villariensi monasterio dicam § 47. De Villariensi Monasterio vide pag. 343; de Gemblacensi 342, 344, 393.

0852B 428. Sed antequam nos reliqua prosequamur, quae ad expeditionem Orientis pertinent, prodigiis prope infinitis, quibus incomparabilis noster thaumaturgus apostolicos peregrinationis suae Alemannicae labores illustravit, accenseamus unum primae notae. Chronicon Claravallense ab anno Christi 1147 usque ad annum 1199 perductum, auctore anonymo Claravallensi monacho, ex veteri codice ejusdem monasterii edidit Chiffletius in S. Bernardi genere illustri asserto pag. 81, et sequentibus; chronicon autem illud sic incipit: «Anno Domini 1147 beatus Bernardus abbas Claraevallis in Alemannia crucem praedicavit: virtutes multas et magnas fecit: inter quas et mortuum illum resuscitavit, de quo habetur in libro Miraculorum domni Herberti.» Jam vero ne 0852C plus quam sat est immoremur militiae sacrae rebus, quae sunt extra Bernardum, congerendis; de discessu Conradi ac Ludovici in Orientem scribit Otto Frisingensis toties ante citatus, lib. I, cap. 44, de eorum adventu cap. 58, de reditu Conradi cap. 59, de infelici sacrae expeditionis eventu cap. 60. Quid referam Odonem de Diogilo, quid Baronium, quid Pagium, aliosque?

429. Porro de lamentabili hac tragoedia, quam submisso silentio mirari ac venerari debemus, scrutari autem non possumus, nedum comprehendere, illud Apostoli effatum ad Romanos cap. II repetamus: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei! Quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus. Quis enim cognovit sensum 0852D Domini, aut quis consiliarius ejus fuit? Adde illud vatis regii: Judicia tua, abyssus multa. Illud item: Justus es, Domine, et rectum judicium tuum. Quid post haec S. Bernardus tot tantisque curis, peregrinationibus, laboribus ac miraculis de sacra illa expeditione immortaliter meritus? Quid inter obloquia, quibus impetebatur vir integerrimus, non secus ac si ipsemet fuisset in causa hujus funestissimae ac deploratissimae catastrophes? Quis illi inter haec animus, quis sensus? Anne a vero abludere cuiquam videbimus, si dicamus, toto, quantus erat, Bernardo opus fuisse, ut bolum tam durum decoqueret? Sed vir ubique maximus, et tam in rebus adversis, quam in prosperis sua se virtute sustentans, 0853A animam possedit in patientia, et post casum undequaque acerbissimum, sive Christiani orbis bonum, sive tot animarum salutem, sive divinae gloriae amplificationem, si aliter Domino visum fuisset, sive calumnias sancto Patri impactas consideres, sive omnia denique, quae extra ipsum erant, in magno tamen ipse mentis heroicae culmine apud se stabat erectus, ita ut more consueto nullibi desiderari pateretur operam suam, quando videbat negotiis publicis utilem illam esse posse. Etenim Manricus ad hunc ipsum annum 1149 quo Ludovicus VII Francorum rex, et Conradus imperator redierunt ex infelici expeditione Hierosolymitana, S. Bernardum exhibet bonis operibus intentum; prout ibidem legi potest. Vide quae postea dicemus § 48 0853B sub finem; item § 49 ac § 50. Ad annum autem 1150, cap. 1, profert justissimam ejus apologiam ex lib. II De consideratione, ad Eugenium papam. In memoriam revoca quae superius a nobis praemissa sunt § 36, ubi ipsemet Otto Frisingensis episcopus, Bernardo alioquin non admodum favere solitus, virum Dei excusat, et peccata Christianorum incusat. Quibus ad majorem rei confirmationem, ex Chronico Gaufredi coenobitae monasterii S. Martialis Lemovicensis, ac deinde prioris Vosiensis in eadem dioecesi coenobii, qui eodem saeculo floruit, addi possunt ista apud Labbeum tom. II Novae bibliothecae manuscriptorum librorum, ubi laudatus chronologus cap. 52, haec scribit de exercitu Christianorum: «Exercitus ille nihil omnino proficit, 0853C quia indisciplinate habuerunt: quapropter multi defecerunt, innumerabilesque perierunt propter iniquitatem suam: thesauros ecclesiarum, falsa promittentes vadimonia, ante iter auferebant: infimam plebem diris exactionibus affligebant, pompatice secuti sunt et superbi humilem Christum, et erraverunt frustra a justo humillimo.» Haec ille.

§ XLI. Sancti doctoris concertatio cum Gilberto Porretano.

430. Quemadmodum perversa Abaelardi dogmata, per S. Bernardum repressa, sic errores Gilberti Porretani, episcopi Pictaviensis, ab eodem viro sancto debellati, magnam ipsi indiviam conflarunt. Facta hujus negotii gravissimi, in quo tanta cum laude 0853D versatus est sanctus doctor, referuntur a Manrico ad annum Christi 1146, 1147 et 1148, ad illos ergo redeamus, ac explanemus locum, quem de hac re notatum reliquit Gaufridus lib. III Vitae S. Bernardi, cap. 2, num. 166. «Fuit, inquit, Gillebertus, quem cognominavere Porretanum, Pictavorum episcopus, in sacris litteris plurimum exercitatus, sed sublimiora se etiam ipse scrutatus ad insipientiam sibi.» Erat hic ex eadem civitate oriundus, sicut affirmat Otto Frisingensis in Friderico lib. I, cap. 46 editionis supra citatae, et ex discipulo magister, ex magistro tandem ibidem episcopus evasit. «Ab adolescentia magnorum virorum disciplinae se subjiciens, magisque illorum ponderi, quam suo credens ingenio; qualis primo fuit Hilarius Pictaviensis, post 0854A Bernardus Carnotensis, ad ultimum Anselmus et Radulphus Laudunenses, germani fratres, non levem ab eis, sed gravem doctrinam hauserat, manu non subito ferulae subducta, a scientia haud censura morum, vitaeque gravitate discordante, non jocis vel ludicris, sed seriis rebus mentem applicarat. Hinc erat, ut tam gestu, quam voce pondus servans, sicut in factis, sic in dictis se ostenderet difficilem, ut nunquam puerilibus, vix autem eruditis et exercitatis, quae ab eo dicebantur, paterent animis,» teste eodem Ottone cap. 50.

431. Mabillonius in praefatione generali ad novam suam Operum S. Bernardi editionem § 5, num. 58: «Hilarium hunc, ait, non alium esse existimo ab illo magno Hilario Pictaviensi episcopo, cujus auctoritate 0854B Gilbertus abutebatur, teste Gaufrido. Bernardus Carnotensis non aliunde, quam ex Ottonis testimonio mihi notus. Radulphus Laudunensis ex Guiberto et Hermanno Laudunensi monacho, et ex Gaufrido S. Bernardi notario notissimus (Vide hic tomum VI, col. 1338,» id est, Gaufridi libellum adversus Gilbertum Porretanum sub finem) «uti et Anselmus ejus frater, Laudunensis Ecclesiae decanus. Commentarios in psalmos, et in Pauli epistolas, atque in Boetium dum condit Gilbertus, nonnulla secus, quam licebat, de divinitate, aliisque religionis capitibus philosophatur.» De ejus autem erroribus sic memorat Otto eodem capite 50. «Erant inter caetera, quae illi objiciebantur de divina majestate 0854C quatuor capitula: Quod videlicet assereret, divinam essentiam non esse Deum. Quod proprietates personarum non essent ipsae personae. Quod theologicae personae in nulla praedicarentur propositione. Quod divina natura non esset incarnata. Et praeter haec, alia minora» capitula jactabat, «id est: Quod meritum humanum attenuando nullum mereri diceret praeter Christum. Quod Ecclesiae sacramenta evacuando, diceret nullum baptizari, nisi salvandum; et caetera in hunc modum.» Adisis libellum Gaufridi.

432. Errores item suos disseminavit, infectum blasphemiis toxicum aliis propinans. Etenim, referente Gaufrido in libro III Vitae S. Bernardi, cap. 2, num. 166, «discipulis suis panes proponebat absconditos, 0854D furtivas propinabat aquas, nec facile quid saperet, imo quantum desiperet, personis authenticis fatebatur.» Orthodoxis vero id cordi fuit, ut veneno ejus opponerent antidotum. Facta describit Mabillonius a num. 59, his verbis: «Cum vero in frequenti suorum clericorum conventu sermonem habuisset episcopus, eosdemque errores disseminasset, duo ejus archidiaconi, Arnaldus et Calo, rem ad Eugenium III, tunc ad Gallias venientem, apud Senas in Tuscia deferunt. Pontifex causae examen in Gallias remittit. Archidiaconi interim Bernardum in partes suas pertrahunt. Examen factum Autisiodori et Parisiis, judicium prolatum in concilio Remensi anni 1148. Quid in singulis conventibus actum sit, paucis Otto commemorat; pluribus 0855A Gaufridus Bernardi notarius, qui et opusculum de rebus in concilio Remensi hac de re gestis, et post annos inde quadraginta epistolam scripsit ad Henricum cardinalem episcopum Albanensem. Utramque scriptionem hic habes in fine tomi VI.

433. «De conventu Autisiodorensi, qui ab uno memoratur Ottone, nihil singulare comperimus; sed contra non pauca de Parisiensi. Habitum fuisse in solemnitate Paschali tradit Gaufridus, ac proinde anno 1147, quandoquidem concilium Remense mediana quadragesima anni sequentis fuit celebratum, ex Ottone, et quidem XI Kal. Aprilis, ex Appendice ad Sigebertum. Itaque coram pontifice apud Parisios, coram cardinalibus, episcopis, aliisque venerabilibus et eruditis viris sistitur Gilbertus, de his 0855B capitulis responsurus. Id actum per aliquot dies. Producuntur contra eum duo magistri, Adam de Parvoponte, vir subtilis et Parisiensis Ecclesiae canonicus recenter factus, et Hugo de Campoflorido, cancellarius regis, sancte affirmantes, se aliqua eorum ex proprio ejus ore audisse. Interim dum hinc inde multa sibi objicerentur, inter caetera dixisse traditur: Confiteor Patrem alio esse Patrem, alio Deum; nec tamen esse hoc, et hoc. Dictum indigne tulit Joslenus Suessionensis episcopus. Haec prima die contigerunt. Alia die accusatus, quod in prosa de Trinitate tres personas tria singularia vocasset, Rothomagensis archiepiscopus (Hugo tertius is erat) causam aggravavit, dicens Deum potius debere dici unum singulare. Ita fere Otto episcopus Frisingensis de 0855C conventu Parisiensi.

434. «Paulo aliter Gaufridus de eo agit, cui synodum Viterbiensem in eadem causa habitam praemittit. Gilberti ad pontificem delatorem unum memorat archidiaconum Arnaldum, cui cognomen tribuit Qui non ridet. In conventu vero Parisiensi unum Gilberto adversarium opponit Bernardum cui omne negotium Christi, ubicunque eum contigisset adesse, tanquam omnino proprium, protinus incumbebat. «Requisitus episcopus, ut suam ipsius in Boetium expositionem, in qua suspecta continebantur capitula, proferret: ad manus se non habere respondit. Negabat autem episcopus docuisse vel credidisse aliquando se, vel litteris commendasse, quod divinitas non esset 0855D Deus, etc. Huc testes producebat e discipulis suis potissimum duos; Rotoldum scilicet, Ebroicensem episcopum, postea Rothomagensem, et magistrum Ivonem Carnotensem, alium sine dubio ab illustri illo Ivone episcopo Carnotensi. Existimo hunc esse magistrum Ivonem, canonicum Regularem abbatiae S. Victoris apud Parisios, deinde cardinalem ab Innocentio II creatum, ad quem Bernardi epistola 193. In his altercationibus pontifex jubet praedictum librum afferri ad futurum concilium, quod eodem anno in civitate Remorum celebrare proponebat: tametsi dilatum est in medianam Quadragesimam anni insequentis, sed intra unum annum a conventu Parisiensi, quem in festo Paschali praecedente habitum diximus.

0856A 435. «Interim missam ab auctore expositionem in Boetium Godescalcus, tunc in monte sancti Eligii prope Atrebatos abbas, postmodum ejusdem urbis episcopus, Eugenii mandato examinat, et ex ea capitula suspecta elicit, atque ex libris sanctorum Patrum auctoritates ipsis contrarias notat. Plura in Gilberti vitam et doctrinam attulisset Albericus Ostiensis episcopus et Aquitaniae legatus, nisi eum paulo ante mors praematura e medio sustulisset. Demum in concilio Remensi» «ventum ad discussionem capitulorum, quae praedictus abbas Godescalcus notaverat. Sed quia ipse nimis erat elinguis, liber ille cum sanctorum testimoniis ei contrariis a domino papa traditus est sancto Bernardo. Concilium constabat ex quatuor regnorum episcopis, Galliae, Germaniae, 0856B Angliae et Hispaniae. In his aderant viri magni, nec mediocriter litterati, Gaufredus de Oratorio Burdigalensis archiepiscopus, cujus suffraganeus erat Gilbertus; Milo Morinorum episcopus, Joslenus Suessionensis, et Sugerius abbas S. Dionysii: cui Francorum rex Ludovicus Jerosolymam proficiscens totius regni commiserat administrationem, et quidem addit Otto, juxta illius coenobii praerogativam. Gaufredus de Oratorio, etsi Gilberti doctrinam non probabat, sed homini favebat.

436. «Prima die consistorium ingressis, Gilbertus magnorum voluminum corpora per clericos suos afferri curavit, causatus, decurtata tantum testimonia ab adversariis proferri. Et «Quid necesse est, ait Bernardus, circa hujusmodi verba diutius immorari? Non 0856C aliunde procedit scandali hujus origo, nisi quod plures credere vos credunt et docere, quod divina essentia vel natura, divinitas ejus, sapientia, bonitas, magnitudo, non est Deus, sed forma, qua est Deus. Hoc si creditis, palam dicite aut negate» Ille ausus est dicere, formam hanc Deum non esse. Tum Bernardus «Ecce, ait, tenemus, quod quaerebamus: scribatur ista confessio.» Ita praecepit summus pontifex, et domnus Henricus Pisanus, tunc Romanae Ecclesiae subdiaconus, futurus postea Claraevallensis monachus, et ex abbate Sancti Anastasii sanctorum Nerei et Achillei presbyter cardinalis, ad ejus mandatum perrexit, et attulit chartam, calamum et incaustum (i. e. atramentum). Cum autem scriberet 0856D istam confessionem, Et vos, infit ad Bernardum Gilbertus, scribite quod divinitas est Deus. Ad hoc Bernardus, Scribatur, inquit, stylo ferreo in ungue adamantino. Cum multis ultro citroque disputatum esset, dixerunt cardinales se deinceps rem definituros. Commoti hoc dicto episcopi, quod cardinales sibi solis causae definitionem reservarent, Bernardum interpellant, ut Gilberti capitulis alia contraria cum symbolo fidei conderentur, ne (quod Gilberti plurimi ex cardinalibus fautores volebant) re infecta concilium solveretur.

437. «Itaque Bernardus id praestitit: tumque episcopi confessionem ab se subscriptam per Hugonem Autissiodorensem, Milonem Morinensem episcopos, ae Sugerium abbatem pontifici obtulerunt confirmandam. 0857A Id quod facile obtinuerunt. Vocatus demum in conventum Gilbertus in insigni palatio, cui nomen est Tau (sic Remensis archiepiscopi aedes appellabantur, ob formam Graeci elementi) capitulis singulis a se prolatis libere renuntiavit; eademque pontifex damnavit cum libro auctoris, districte praecipiens, ne eumdem librum legere, vel transcribere quis auderet, nisi prius eum Romana Ecclesia correxisset. Dicente Gilberto, se ad nutum pontificis correcturum, pontifex negavit. Haec carptim ex Gaufrido.

438. «Quaedam singularia habet Otto cap. 56, quaedam item a Gaufrido discrepantia. Et primo quidem tradit Gilberti examen finita synodo, et promulgatis decretis initum fuisse: tum decursa medianae Quadragesimae 0857B hebdomada, sacroque Dominicae passionis tempore inchoante, Gilbertum in medium vocatum ad judicium. Deinde lectis ab eo orthodoxorum Patrum libris in sui defensionem, Eugenium taedio affectum intulisse, quod Gaufridus Bernardo tribuit, simpliciter diceret Gilbertus, anne illam summam essentiam crederet esse Deum? Hunc vero diutina collatione fatigatum, inconsiderate respondisse, Non. Quod dictum mox ab ejus ore raptum notarius exceperit. Sub haec conventu dimisso, totum, quod superfuit, illius diei spatium, cum nocte sequente, amicis suis cardinalibus, quos habuit non paucos, prensandis Gilbertum adhibuisse. Die subsequente recitatum ipsius scriptum, ejusque rationem ab episcopo exactam: eum vero ita demum sententiam 0857C suam exposuisse, ut, si Dei nomen pro natura ipsa sumatur, Deum quidem esse concederet; secus si pro persona, ne, si id indeterminate profiteretur, eo adduceretur, ut quidquid de qualibet persona dicitur, et de essentia pariter esset asserendum; atque adeo sicut personam Filii, ita divinam essentiam indeterminate incarnatam, passamque confiteri cogeretur.

439. «Hanc porro distinctionem ab eo assertam testimoniis Patrum, Theodoreti, et Hilarii, atque auctoritate concilii Toletani quam auctoritatem cum determinare vellet Claravallensis abbas, et aliqua verba protulisset, quae cardinalibus displicerent Gilbertum petiisse, ut id scriberetur: Bernardum 0857D vero, quod Gaufridus notat, respondisse, scribatur stylo ferreo, ungue adamantino. Demum abbatem sanctum episcopos convenisse, simulque cum eis fidem suam contra Gilberti capitula exposuisse. Quod Gallicanae Ecclesiae factum tam graviter sacer cardinalium senatus acceperit, ut hac de re ad pontificem conquesti sint, tum contra episcopos, tum contra Bernardum ipsum, quod tanquam finiturae sententiae ultimam manum apponendo, ipsis inconsultis, fidem suam scribere ausi fuissent; quae res ad Romanam sedem pertineret. Tandem Bernardum jussu pontificis, ut cardinales placaret, accersitum, humiliter et cum reverentia respondisse se, vel dominos episcopos nihil de praefatis capitulis diffinisse: sed quia ab eodem episcopo Pictavino audierat, ut 0858A fides sua scriberetur, idcirco quia solus nollet, illorum auctoritate ac testimonio simpliciter se, quod sentiret, exposuisse.

440. «Quo humili ac modesto responso accepto, praedicta cardinalium indignatio conquieverit ita tamen, ut praefatum scriptum, tanquam inconsulta curia prolatum, velut auctoritatis pondere carens, pro symbolo in Ecclesia non haberetur. (Atque ita) de tribus capitulis propter praemissam tumultuationem nihil diffiniri potuerit. Quod mirum non esse, ait Otto; qui et addit, Gilbertum in quanto ab aliis discordasse episcopis cum illi profiterentur naturam incarnatam, sed in Filio (Gilbertus vero) personam Filii incarnatam non sine sua natura. De primo tantum Romanus pontifex diffinivit, ne aliqua ratio in 0858B theologia inter naturam et personam divideret, neve Deus divina essentia diceretur ex sensu ablativi tantum, sed etiam nominativi. Quam summi pontificis sententiam Gilbertus reverenter exceperit, atque archidiaconis suis in gratiam receptis cum ordinis integritate, et honoris plenitudine ad propriam dioecesim remeaverit.

441. «In his omnibus apparet Ottonem Gilberto admodum favisse, nec proinde mirandum, quod in consequentibus addubitet Utrum praedictus abbas Claraevallensis in hoc negotio ex humanae infirmitatis fragilitate, tanquam homo, deceptus fuerit: vel episcopus tanquam vir litteratissimus propositum astute celando, Ecclesiae judicium evaserit. Verum Otto mortis proximus, teste Radevico lib. II, cap. 11, 0858C librum suum, in quo haec scripserat, sibi afferri praecepit, et religiosis viris tradidit ut si quid pro sententia magistri Gilleberti dixisse visus esset, quod quempiam posset offendere, ad ipsorum arbitrium corrigeretur. De tota hac disputatione merito Gaufridus lectores ad Bernardi sermones in Cantica remittit, nempe ad sermonem 80, in quo vir sanctus eos, qui Gilberti sententiam propugnare pergebant, haereticos pronuntiare non dubitat: tametsi auctoris nomini ob resipiscentiam parcit. Atque haec quidem sunt, quae de causa Gilberti Porretani, cujus sanctus doctor antagonista sublectus fuit, erudite collegit Mabillonius, satis in ea ad rem nostram historice versatus, ut necesse nobis non videatur recurrere 0858D ad Baronium ac Manricum. Dictis tamen hactenus superaddi potest narratio Gaufridi biographi lib. III Vitae nostri sancti, cap. 2, in cujus loci gratiam superiora huc sunt transcripta. De his denique, quae ex Ottone identidem proferebat supra Mabillonius, videri potest Otto ipse in Friderico, lib. I, cap. 46, 47, 50, 51, 52, 55 et seq.

§ XLII. Henriciani haeretici a Patre Bernardo coerciti; miracula ad destruendos ipsorum errores ab eo facta apud Tolosanos.

442. Progredienti mihi in capite secundo Gaufridi proxime jam citati offert se num. 168 et seqq. apud nos locus alter elucidandus de haeresi Henriciana in partibus Tolosanis repressa, et patratis ibidem, miraculis in confirmationem fidei orthodoxae, quam 0859A magnus Ecclesiae athleta Bernardus adversus perniciosissimam illam sectam tum verbis tum scriptis egregie ac feliciter defendebat. Quod spectat ad rationem temporis; res in hac causa gestae affiguntur anno Christi 1147, apud Baronium, Manricum et Pagium. Fuit autem Henricus ille olim monachus, tunc, ait Gaufridus, apostata vilis, pessimae vitae, perniciosae doctrinae; hanc vero idem biographus mox recenset ex ipsis sancti verbis, afferens fragmentum epistolae, quae est ordine ducentesima quadragesima prima, ad principem Tolosanum, de qua mox plura dicemus. Errores etiam hominis impiissimi e Petro Cluniacensi ad dictum annum recenset Baronius, atque ex hoc Manricus ad eumdem annum cap. 12, his verbis signat: «Quod infantibus baptismus 0859B sit negandus. Quod templa, et ecclesiae superflue fabricantur. Quod crux Dominica honoranda, vel adoranda non sit. Quod corpus Domini in sacramento altaris non existat. Quod vanum sit pro defunctis orare. Quod canticis et hymnis ecclesiasticis Deus irrideatur.» Ita ille de blasphemis Henrici dogmatibus.

443. Et continuo sic progreditur idem historicus Cisterciensis: «Hos contra errores succensus Eugenius Papa, legationem decernit, atque Albericum sacrae Romanae Ecclesiae cardinalem, episcopum Ostiensem, quo non praestantiorem in sacro collegio noverat, legatum instituit, serpenti malo efficaciter obviaturum. Is Bernardum legatiae socium efflagitat, quo sine nihil magnum in toto orbe; per quem 0859C prospere cuncta peragerentur; defessum hominem et fractum tot itineribus, sed necessarium adhuc, talemque, qui se indigenti Ecclesiae non negaret: exponendam salutem ejus quantumvis utilem, exponendam et vitam, ne, pereunte gente Tolosona, lues in confines provincias grassaretur. Ergo Bernardus in socium datus viro, post longam quamvis peregrinationem jam tertio hoc anno avulsus a suis filiis. Hac necessitate, inquit Gaufridus, iter arripuit, ab ecclesia regionis illius (Tolosanae) saepius jam ante rogatus, et tum demum a reverendissimo Alberico, Ostiensi episcopo, et legato sedis apostolicae persuasus et reductus. Prius autem episcopum Carnotum [leg. Carnotensem] Godefridum vocavit in partem sollicitudinis, virum utique ingentem opinione, 0859D nec minus sapientia pollentem, quam sanctitate. Inde ad Alphonsum, sancti Aegidii comitem, has sui adventus praenuntias litteras dedit;» quas historiae suae inserit Manricus. Praeter fragmentum earum, quod exstare apud Gaufridum modo indicabam, alia nonnulla ex istis litteris visum non est excerpere, quia obviae sunt lectoribus.

444. Non praeterierim tamen proferre earumdem elogium, quod Baronius ad annum Christi 1147, priusquam illas Annalibus suis intexat, in haec concinnatum verba reliquit num. 20: «Quae quidem epistola Dei beneficio adhuc exstat tanquam gladius in sanctuario asservatus, quo Goliath praecisum est caput: quae et simul ad conficiendos reliquos Dei 0860A hostes sit potens. Dum vero illam reddiderat laudatus Annalium auctor, sequentia duxit eidem subscribenda num. 23. Audisti, lector, pseudoapostolus unde venerit, et ad quid venerit: nempe ex religione apostata, ut solutis quibuslibet, quibus tenebatur astrictus, ne difflueret in carnis opera, vinculis, et ad perficienda mala cuncta, quae vellet, liber ut esset, hanc carnis libertatem docebat filios hominum. At dum sanctus Bernardus describit Henricum, plane iisdem coloribus pingere visus est nostri temporis infelices haeresiarchas, ex apostasia pariter prodeuntes, et in luxuriae gurgitem, ut in lutum porcos, sese praecipites dantes.» Hactenus Baronius, et sapienter.

445. Porro viri sancti in urbem Tolosanam adventum, 0860B irruentes in eum prae avidissimo affectu populorum turbas, ingentemque fructum memorat Gaufridus antea allegatus. His deinde subnectit miracula, quibus Deo placuit orthodoxae fidei praeconis, errorumque eidem adversantium expugnatoris sermonem confirmare. At de prodigiis erit mihi sermo § proximo; ubi prius addidero antecedentibus, quae jam retuli, peculiares notitias, quae virus Henricianum, ac sancti Patris adversus illud labores illustrent. In hanc rem diligenter ac erudite jam pridem incubuit Mabillonius in sua Praefatione generali ad Opera S. Bernardi § 6; unde ista huc transferre placet:

446. «Bernardi in rem Christianam studium exercuit in primis Henriciana haeresis, quam factis et scriptis strenue exagitavit . . . Henricus, quem vir 0860C sanctus monachum apostatam, et post eum Gaufridus appellat, pseudo-eremita vocatur in Actis episcoporum Cenomanensium, tomo tertio Analectorum (a laudato Mabillonio vulgatorum) ubi ejus mores et perversi actus accurate describuntur. Quo ex loco ortus sit, non satis indicant haec verba: Per idem fere tempus, nempe sub Hildeberto episcopo, in adjacentium finibus regionum, surrexit quidam hypocrita, quem propria actio, mores perversi, dogma detestabile scorpionibus et parricidalibus dignum protestantur suppliciis. Is sub ementito sanctitatis et scientiae nomine, turpia flagitia exercens, omnium mortalium excessus, caeteris incognitos, ex solo aspectu se cognoscere jactitabat. Missi ad Cenomanos duo ejus discipuli die Cineris suburbia civitatis attigerunt. 0860D Gerebant ex sui doctoris consuetudine baculos ac vexillum crucis, colore et exteriori conversatione habitum praetendentes poenitentium. Hac specie delusi Cenomanni eos tanquam angelos susceperunt. Eosdem etiam blande excepit Hildebertus episcopus, qui Romanum iter (agressurus), inter caetera suis injunxit archidiaconis, ut illi pseudoeremitae Henrico pacificum ingressum et licentiam sermocinandi ad populum permitterent.» Cujus rei postmodum ipsum abunde poenituit.

447. «Ex his forte quis inferat Henricum fuisse ortum ex proxima Cenomanis regione, quibus primum suae perversae doctrinae virus propinavit? Si enim jam aliunde notus fuisset, eum in suam civitatem 0861A non tam facile admisisset Hildebertus antistes doctus et oculatus. Verum ex longinqua regione istuc accedere potuit, et fortasse ex Italia, ut postea dicturi sumus. Henrico civitatem ingresso, vulgus solito more applausit novitati. (Quin etiam) plerique clericorum eidem alimenta ministrabant, tribunalque praeparabant, unde concionator ille turbas alloqueretur (qui) mirum ad modum facundus erat. (Eo audito) plebs in clericos versa est in furorem, (eos habens) sicut ethnicos et publicanos: (adeo ut) famulis eorum minarentur cruciatus, nec eis aliquid vendere, vel ab eis emere vellent. (Imo) non tantum eorum aedes obruere, et bona dissipare, sed illos lapidare, aut affigere patibulo decreverant, nisi princeps et optimates nefandis ausibus restitissent.

0861B 448. «Hoc serius licet comperto, clerus Cenomanensis Henrico, ejusque sociis praedicationem edito libello interdixit. Quare Henricus, Hildeberti reditu intellecto, secessit in castrum sancti Carilefi, nequaquam ab incoeptis desistens, sed ad pejora prorumpens in dies. Interim cum Hildebertus, ex Romano itinere reversus, populo benedictionem impertiri vellet, indigne habitus est a populo, haeretici sermonibus corrupto. Tum ille seductorem adiit, sciscitatus, cujus ordinis fungeretur officio. Hic vero se diaconum esse respondit; qui ex illa provincia discedere jussus, clam aufugit, caeteras regiones, nisi ocior esset fama, simili modo perturbaturus, et viperino flatu suo infecturus.» Hactenus ex actis Hildeberti.

0861C 449. «Inter haec duo Henrici discipuli, Cyprianus et Petrus, ab ejus praestigiis resipuerunt, ut fidem facit encyclica Hildeberti epistola 78, in qua ita eorum magister depingitur: Henricus is erat, magnus diaboli laqueus, et celebris armiger Antichristi. Huic et habitu religionem, et verbis litteraruram simulanti, tam diu praescripti fratres adhaeserunt, donec eis et turpitudo in vita, et error innotuit in doctrina. Ubi enim cognoverunt vias ejus vias esse non rectas, prius ad se reversi sunt; dehinc ad nos transierunt, cujus dioecesim sic infecerat, ut renitens ei clerus vix inter parietes ecclesiae suam tueretur libertatem. Ita Hildebertus serius agnovit. quantum periculi immineat ex incauta approbatione novorum doctorum, qui sub specie pietatis animos auditorum 0861D corrumpunt.

450. «Ex his patet Henricum illum longe prius Cenomanos infecisse, quam ad partes Tolosanas, unde eum expulit Bernardus, subiret; quippe cum Romanum iter, quod Hildebertus adhuc Cenomanensis episcopus aggressus est, quo tempore infamis ille praestigiator zizania sua seminavit apud Cenomanos, contigerit ante annum 1125, quo anno Hildebertus in metropolim Turonicam migravit. At vero Bernardus non nisi anno 1147, ad Tolosanas partes profectus est. Et certe in epistola 241, quam in partibus Tolosanis constitutus scripsit ad Hildefonsum comitem, id satis innuit vir sanctus his verbis: Inquire, si placet, quomodo de Lausana civitate 0862A exierit, quomodo de Cenomanis, quomodo de Pictavi, quomodo de Burdegali.» Haec quippe vide-tur esse series itineris illius apostatae, qui a Lausana, deinde a Cenomanis praedicandi exordium sumpsit.

451. «Et fortasse Lausanam venerat ex Italia, ex qua ejusmodi faeces in partes Gallicanas transmigrarunt, reliquiae Manichaeorum, uti et illi Cameracenses haeretici ex Italia advecti, qui anno 1125 damnati sunt in synodo Atrebatensi, quo etiam tempore similes ejusmodi pestes apud Aurelianos igni perierunt. Et quidem Henricianos appellat Manichaeos Exordium Cisterciense in libro VII de Vita S. Bernardi, cap. 17, ubi legatus papae, aliique episcopi, pro confutanda haeresi Manichaeorum, ad partes Tolosanas cum viro sancto accessisse memorantur. 0862B Jam vero quo pacto ejusmodi haereticis, eorumque sequacibus, Manichaeorum nomen et errores competant, illustrissimus Meldorum episcopus in eximio Opere suo, quod de variationibus haereticorum scripsit, luculenter ostendit libro XI.

452. «Iidem Henriciani haeretici in Petrocorios effusi, Pontio duce et antesignano, uti docet Heriberti epistola in tomo tertio nostrorum Analectorum: ubi peculiaria Pontianorum illorum commenta referuntur. Inde est, quod Bernardus ad Petrocorios seu Petragoricos populos se contulit, ut patet ex tertia parte libri VI, qui est de ejus miraculis, num. 4, ubi Arianos plurimos apud Tolosates invenisse, eosque, uti et Henricum haereticum, fugasse memoratur. Quin etiam idem Henricus, in Pisano 0862C concilio antea damnatus, et Bernardo ut monachus in Claravalle fieret, commissus dicitur. Verum ille acceptis a Bernardo ad Claraevallenses litteris, in suscepto semel errore obfirmate persistere maluit, quam ad salutis viam hoc compendio redire.

453. «Henricum vivis coloribus depingit Bernardus in praedicta epistola 241, ubi eum litteratum, speciem habentem pietatis, sed aleis et meretricibus deditum scribit. Impia ejus dogmata haec fere commemorat: sacerdotum et clericorum respectus nullus; sacramentorum atque festorum abolitio; baptismus parvulis negatus. Alterius classis erat apud Hildebertum in epistola 51 haereticus ille, qui sanctorum intercessiones rejiciebat, ipsum Hildebertum in suae sectae patrocinium traducere perperam conatus.»

§ XLIII. Alii haeretici a Sancto impugnati.0862D

454. Quaerit Mabillonius citatus, «an iidem cum Henricianis fuerint haeretici illi, quos Bernardus in sermonibus 65 et 66 super Cantica impugnat. Et quidem non alios fuisse, aliquando mihi fuit persuasum: at reperta Evervini abbatis Steinfeldensis epistola, quae praedictis sermonibus occasionem dedit, mutanda est sententia. Colonienses quippe fuerunt isti haeretici, in nonnullis quidem consentientes cum Henricianis, sed ab his multis discrepantes. Colonienses in duas classes distinguit Evervinus. Uni dicebant Ecclesiam apud se tantum esse, quasi ipsi soli vestigiis Christi inhaererent. In cibis vetabant lactis usum, 0863A et quidquid inde conficitur. In sacramentis suis velo se tegebant, et quotidie cibum et potum suum in Christi corpus et sanguinem se consecrare asserebant: caeteros in sacramentis procul a veritate abesse. Praeter baptismum aquae, alium admittebant in igne et spiritu per solam manuum impositionem. Baptismum vero nostrum cum nuptiis respuebant. Denique aiebant quemlibet e suis electum seu baptizatum habere potestatem alios, qui digni fuissent, baptizandi, et in mensa sua corpus Christi et sanguinem conficiendi.

455. «Alii vero sacerdotibus Ecclesiae, utpote saeculari more viventibus, consecrandi potestatem abjudicabant, aliaque sacramenta conferendi, excepto baptismo, quem solis adultis, non parvulis conferebant. 0863B Omne conjugium, praeter illud quod inter virgines masculum et feminam contrahitur, fornicationem reputabant. Postremo suffragia sanctorum, jejunia, caeterasque corporis macerationes respuebant, uti et purgatorium, et suffragia pro mortuis. Itaque Henricianis et Coloniensibus haereticis communis fuit genius, odium in Ecclesiae ministros, sacramenta, baptismum parvulorum et nuptias: pauca peculiaria, quae non sectae genus, sed quamdam tantum capitum diversitatem arguunt. Uno verbo, diversi fuerunt rami, sed ex eadem radice prodeuntes. Nec dubitem Colonienses illos haereticos ex Tanchelmi officina prodiisse.»

456. A superiore haereticorum colluvie distincti nomine saltem fuere Apostolici, uti se vocabant: 0863C de quibus historicus Cisterciensis ad annum 1147, cap. 14, haec litteris consignat: «Henricianis haereticis compressis, et magna ex parte Ecclesiae reconciliatis, jam Pater sanctus ad suos revertebatur. Cum, ecce incidit in aliam sectam hominum, qui se Apostolicos volebant appellari. Rusticum quidem genus agresteque, et sine praeceptore aut duce, quem sequerentur; sed eo difficilius dissuadendum: quippe singulis seorsim adeundis, et quibuscum nec Scriptura utendum, nec ratione. De his sanctus reversus jam ad filios, cum toties pro Ecclesia, hoc est, pro sponsa Canticum interruptum reassumpsisset, Sermone (66): Rusticani homines sunt, et idiotae, et prorsus contemptibiles. Sed non est, dico vobis, cum eis negligenter agendum. Multum 0863D enim proficiunt ad impietatem, et sermo eorum ut cancer serpit. Et paucis interjectis, Quaere,» inquit sanctus doctor, «ab illis suae sectae auctorem: neminem dabunt. Quae haeresis non ex hominibus habuit proprium haeresiarcham? Manichaei Manem habuere principem et praeceptorem, Sabelliani Sabellium, Ariani Arium, Eunomiani Eunomium, Nestoriani Nestorium. Ita omnes caeterae hujusmodi pestes, singulae singulos magistros homines habuisse noscuntur, a quibus originem simul duxere et nomen. Quo nomine istos titulove censebis? Nullo. Quoniam non est ab homine illorum haeresis, neque per hominem illam acceperunt,» etc.

457. Jam vero quia nec habebant auctorem, nec 0864A nomen, Apostolos se nuncupari voluisse, testatur sanctus in eadem epistola his verbis: «Non ignoro, quod se et solos corpus Christi esse gloriantur. Sed sibi hoc persuadeant, qui illud quoque persuasum habent, potestatem se habere quotidie in mensa sua corpus Christi et sanguinem consecrandi ad nutriendum se in corpus Christi et membra! Nempe jactant se esse successores apostolorum, et Apostolicos nominant, nullum tamen apostolatus sui signum valentes ostendere.» Habes verba S. Bernardi de istis haereticis: cujus si dictum consideres, Quo nomine istos titulove censebis? Nullo; probabilius est, eos nomine et auctore ab Henricianis fuisse diversos. Coloniensibus tamen eos adnumerat Mabillonius in notatione ad mox productum locum, haec observans: 0864B «Nescio, an id dicturus fuisset Bernardus, si Colonienses isti Henricum, a quo Henriciani haeretici, auctorem habuissent. Quanquam similia utrorumque dogmata erant, ut patet conferenti epistolam 240. Coloniensium duas classes notat Evervinus, quas Bernardus non nisi obscure distinguit in fine Sermonis 65.»

458. Adversus impurissima itaque ac perversissima hujusmodi sectariorum dogmata calamum strinxit sanctus doctor. Videsis sermones ejus 65 et 66 jam allegatos, nec non eminentissimum Baronium ad annum Christi 1147, hoc viri sancti elogio rem concludens: «Quem scientia divinitus illustratum, in virtute miraculorum multiplicium a Deo missum et probatum, atque egregia vitae sanctitate 0864C imbutum, Dei amicum fuisse cum certo sciam, ipsi penitissime inhaerendo, qui inhaesit Deo, securus existo: deplorans ex Christiana charitate perditissimos novatores, qui hos nefandissimos sectantes brutos haereticos, iisdem, plane immensa caecitate percussi, plus deferant, quam Bernardo: ut jure cum Jeremia sit exclamandum: Obstupescite, coeli, super hoc.»

459. Quae de sancti doctoris miraculis apud Tolosanos factis in confirmationem fidei orthodoxae adversus colluviem Henricianam, refert Gaufridus supra assignatus, tam parca sunt, ut mereantur ex aliis documentis suppleri. Ac primo quidem loco prodeat illud, quod legitur in Exordio magno Ordinis Cisterciensis apud Tissierium distinctione 2, 0864D cap. 18. «Dum adhuc in eadem regione (Tolosana) reverendissimus Pater moraretur, et tanquam ex apostolis unus circuiret per castella et civitates, evangelizando et curando omnes languores, haereticorum quoque turpissima deliramenta redarguendo, convincendo, confutando, accidit, ut caecus quidam in vicinia eadem, comperta fama virtutum atque signorum, quae per manus hominis Dei multiplicabantur per dies, spe recuperandae sanitatis animatus, eumdem Dei famulum adire decrevit [fort. decreverit], si forte beneficio coelestis gratiae, quae per ipsum miseris mortalibus copiose tribuebatur, sibi quoque, caecitatis caligine detersa, lumen dulce restitueretur. Accelerans itaque, et ubinam sanctum 0865A Dei reperire posset, sollicitus inquirens, audivit, eum in quodam celebri conventu in medio magnae multitudinis consistere, verbumque vitae disseminare.

460. «Quo, cum pedibus offendens, et anhelus currens, pervenisset, tristi rumore percellitur, quoniam vir Domini jam inde recesserat, et ad alia loca transmigraverat. Quid tamen ageret, siquidem desiderium recipiendae sanitatis cum eum ulterius currere compelleret, densissimae tenebrae, quae oculos ipsius obsederant, pigrum et minus expeditum reddebant. Cumque in defectione mentis constitutus multa tristitia contabesceret, subito divina gratia inspiratus, et de meritis beatissimi viri spem toto corde concipiens, circumstantibus ait: Rogo per 0865B misericordiam Dei, ducite me ad locum illum in quo hominem Dei stetisse, vel sedisse, certissime scitis. Quod cum benevolentia eorum, qui aderant, continuo consecutus fuisset, veniens ad locum, toto corpore in terram prosternitur, miraque devotione pulverem ipsum, in quo sacra viri Dei vestigia steterant, deosculando, Domini quoque misericordiam per merita servi sui enixius implorando. Quod dum faceret, et de ipso pulvere, fide plenus, oculos suos confricaret, repente, miserante Domino, qui sanctitatem famuli sui, licet absentis, etiam in hac gratia declarare dignatus est, lumen oculorum recepit. Quod factum non solum catholicis orthodoxae fidei firmamentum contulit, verum etiam maligloriis haereticis confusionis et opprobrii notam adauxit.» 0865C Hactenus Exordium.

§ XLIV. Haeretici obdurati a Deo puniti; sanctitas Bernardi et miracula in summa sunt veneratione apud Tolosanos; inde non est profectus in Hispaniam.

461. Verum non divinis duntaxat favoribus causam Dei ac verae fidei promovit sanctus noster thaumaturgus apud Tolosanos; sed etiam eos, qui audientes vocem Domini per Bernardum, obdurabant corda sua, poenis coercuit, ex Chronico mox citando: «Aegrotantem ergo terram tantae infidelitatis disgratia [i. e. infortunio] vir religiosus beatus Bernardus Claravallensis abbas, vita et litteratura conspicuus, zelo fidei accensus, aliquando visitavit, et ad castrum Viridisfolii, quod eo tempore vernabat militari 0865D multitudine, et vulgari, duxit ocius accedendum, intendens quod, si posset, ibi exstinguere haereticam pravitatem, quae locum ipsum multum infecerat, facilius contra eam in aliis praevaleret. Cumque coepisset sermonem in ecclesia proponere contra eos qui majores erant ibi, illi ecclesiam exierunt: quos et populus est secutus: quos vir beatus sequens, in platea coepit proponere verbum Dei. Illi autem per domos undique latuerunt. Eo tamen plebeculae circumstanti nihilominus praedicante; sed eis perstrepentibus, et fores percutientibus, ut et nec plebs posset percipere vocem ejus, et allegantibus verbum Dei, excusso pedum pulvere in testimonium illis, ut esse pulverem, et reversuros in pulverem 0866A declararet, exivit ab eis, et ipsum castrum respiciens, maledixit dicens: Viridefolium, desiccet te Deus.

462. «Quod quidem manifestis indiciis perseverat. Nam eo tempore, sicut antiqua tenet relatio, erant in eodem castro centum hospitia militum, equos cum intersignibus, et arma habentium, ad avenam alienam non revenientium, sed ad suam; ex tunc vera pauperies, sicut vir armatus, coepit occurrere eis frequenter; quos aut grando frequens, aut sterilitas, aut seditio, aut guerra etiam parum quiescere non permisit. Nam et ipse, cum infans essem, vidi nobilem virum dominum Isarnum Nebulatum, qui fuerat major dominus Viridisfolii, qui bene dicebatur aetate centenarius, Tolosae contentum uno roncino 0866B pauperrime commorantem. Qualiter autem et quantum animadversum est, Dei judicio in plures, qui defecerunt, ejusdem castri dominos, ipsa rerum declarat evidentia: dum quod vir sanctus maledixerat, nequiverit reparari, donec dante ipsum castrum comite Montisfortis venerabili patri domino Fulconi, episcopo Tolosano, ex tunc coepit paulatim, expulsis inde dominis, reformari, sicut suo loco sequentia declarabunt.» Haec narrantur in Chronico magistri Guillelmi de Podio-Laurentii, quod Catellus vulgavit ad calcem suae Historiae comitum Tolosanorum, capitulo 1. Terminos duos in textu occurrentes expono. Viridefolium, vernacule Verfeuil, castrum est in dioecesi Tolosana, apud quod S. Dominicus postea congressus est cum haereticis 0866C Albigensibus. Roncinus autem mihi hic est equus minor, gregarius, Gallis roncin, roucin, vel rossin Consule Glossarium Cangii. His itaque supplentur quae Gaufridus memorat de miraculis S. Bernard apud Tolosanos.

463. Miracula porro ac praedicatio, nec non fama eximiae sanctitatis mirabilem ibidem erga illum concitavere venerationem; uti patet ex eo quod in ipso etiam ad Tolosanos adventu, atque adeo priusquam ullum forte signum apud ipsos patrasset, adeo jam tum in amoribus ibi fuerit, ut nihil supra. Audiatur Gaufridus lib. III, cap. 2. «Veniens autem cum incredibili devotione susceptus est a populo terrae, ac si de coelo angelus advenisset. Nec moram facere potuit apud eos, quod irruentium turbas reprimere 0866D nemo posset,» etc. Quid? «quod tanta fuerit multitudo irruentium populorum, benedictionem poscentium, ac sacras manus deosculantium, ut, tenerrima prorsusque attenuata carne ipsius compressionem et impetum crebro deosculantium ferre non valente, manus et brachia sacra in modum pugnorum intumescerent, et unde alii benedictionem sibi per virtutem, quae de illo exibat, procurabant, inde ipse debilitatus, et penitus conquassatus, graves corporis molestias sustineret;» ex magno Exordio distinctione 2, cap. 18, post relata signa viri sancti, quae in regione Tolosanorum facta sunt.

464. Adeo autem insignis ibidem veneratio de ipso concepta atque hominum animis penitus insita 0867A erat, et palam inclaruerat, ut a quodam malevolo et haeretico sycophanta evelli vel obscurari non tantum non potuerit, sed etiam magis fulserit, dicaculi istius loquacitate, qua virum Dei impetebat, prudenti hujus responso retusa. Factum narrat Exordium magnum distinctione 2, cap. 17. «Quodam tempore, ait, cum legatus domini papae, aliique episcopi, pro confutanda haeresi Manichaeorum ad partes Tolosanas sanctum Domini Bernardum secum traherent, paraverunt ei fratres equitaturam solito meliorem, quae tam longo itineri sufficere posset. Qui cum ad illas partes, comitantibus episcopis devenisset, Henricus quidam monachus niger, tunc autem apostata vilis, et eorumdem haereticorum princeps, cognito adventu famuli Dei, 0867B veritus est a facie ejus, sciens quia non posset resistere sapientiae et spiritui, qui in eo loquebatur. Proinde maturata fuga delituit, et minime potuit usquam eo tempore reperiri.

465. «Ibi quoque glorificavit Dominus servum suum in conspectu totius populi, et principum terrae, faciens quotidie, per manus illius, signa et prodigia magna in plebe. Nec facile credi potest quanta turbarum infinitas apostolicum virum tota die prosequebatur: dum alii eruditionem, alii curationem, universi benedictionem ab eo postularent. Quadam igitur die, praesente innumerabili hominum multitudine, cum eos copiosius de fide catholica conservanda, et de immunda haereticorum societate vitanda commovisset, contigit adesse 0867C quemdam de haereticis illis, qui potentior caeteris atque prudentior videbatur. Qui cum amaro oculo cerneret venerationem, quam Dei famulo populus impendebat, moliebatur aliquid agere, unde claritatem opinionis ejus aliquatenus obnubilaret, et daret maculam in gloria illius. Jamque expletis omnibus, quae ad praesens necessaria videbantur, vir Dei equum suum ascenderat ut abiret. Et ecce praedictus haereticus, quasi coluber tortuosus erecto capite venit ante hominem Dei, et clamans coram omnibus ait: Domine abbas, sciatis quia caballus magistri nostri, qui tam malus vobis apparet, non ita cervicosus et pinguis est, sicut iste sonipes vester.»

466. «Quo audito, vir mitis et patiens respondit 0867D ei mox tranquillo vultu et animo dicens: Non diffiteor, amice, quod astruis. Verumtamen scire te convenit, quia jumentum istud, de quo mihi insultas, brutum est animal, unum utique ex illis quae natura prona atque obedientia ventri finxit. Quod si pro libitu suo comedit, atque pinguescit, nihil inde justitia laeditur, quia jumentum, quod suum est, facit. Proinde non erimus arguendi in judicio Dei, ego et magister tuus, de cervicibus jumentorum: sed unusquisque de collo suo judicabitur. Nunc igitur, si placet, respice collum meum, et vide: et si grossius est collo magistri tui, inde me forsitan juste reprehendes. Hoc itaque dicto caputium exuit, et capite denudato usque ad humeros, 0868A apparuit ipsius collum, ut erat, productum et gracile: quod quamvis esset carnibus exesum et tenue, erat tamen ex dono coelesti pulchrum et candidum nimis, sicut collum oloris. Quod cum viderent universi qui aderant, laetati sunt laetitia magna, benedicentes Dominum, qui dedit in ore famuli sui tam paratum et conveniens responsum, unde confunderetur, et obstrueretur os loquentium iniqua.

467. Annalista Cisterciensis cum ad annum 1147, cap. 13, edocuisset, quam se gesserit egregie S. Bernardus in praedicatione Tolosana, refert ac refellit sententiam illorum, qui volunt virum Dei in Hispaniam fuisse profectum. Opinio haec si vera foret, huic anno iter illud innectendum, observat duabus de causis, «tum quia in eo monasterium de Spina 0868B fundatum est, ut suo, ait, loco dicemus; tum quia ex Tolosa transitus facilior, quippe provincia Hispaniae convicina.» Ita ille, subjiciens argumenta adversus hanc sententiam male fundatam; sed nos illa aliunde promemus. Dum anno Christi 1721, essemus Matriti, manuscripta posthuma Nicolai Antonii v. cl., et bibliotheca Hispana a se in lucem data reipublicae litterariae notissimi, nobiscum communicavit perhumaniter reverendus admodum et amplissimus dominus Adrianus de Coninck, propinquus laudati auctoris consanguineus. In istis vero mss. totus est clarissimus hic Hispanus scriptor in impugnandis et convellendis figmentis fabulosis, ac commentis apocryphis pseudochronographorum famosorum, imo vero, loquamur aperte, infamium. 0868C Proferamus itaque hic quae ex ejus mss. deprompsimus ad praesens institutum. Confutat autem personati Juliani Petri, archipresbyteri S. Justae, typis editi, locum, qui est in ejus Adversariis pag. 96, num. 418.

468. «Novum quoque et inauditum hactenus, imo falsissimum est S. Bernardum, Clarevallensem abbatem sanctissimum in Hispaniis fuisse, et quidquid loco mox citato mendaciorum et ineptiarum continetur.» Haec igitur ibi lego in Adversariis: «Ex quo imperator Adefonsus cepit Toletanam civitatem, et Christianis restituit, jussit, ut vocaretur civitas imperatoria, caput imperii Toletani et Hispani, et imperator, ut dictum est, auctoritate Anastasii papae IV coronatus est: et ideo Bernardus 0868D Claravallensis vocat eum sic. Hic sanctus vir venit in Hispaniam cum fratre Bernardo, et invisit monasteria Toleti S. Clementis, et S. Dominici Exiliensis, et postea ad moniales S. Clementis scripsit. Fundavit in Hispania monasterium dictum de Spina.» Fabulatorem hunc ita castigat laudatus Nicolaus Antonius: «In primis duos Alfonsos VI et VII, pueriliter confundit: nam sextus Toletum cepit a Mauris; septimus vero, prioris nepos, ex Urraca filia ille fuit, quem coronatum imperatorem Anastasii papae auctoritate nos jam docuerat in Chronico . . . , quamvis uterque eorum imperator ab eo audiat, quod revera appellati sunt.

469. «Deinde quod dicitur S. Bernardum scripsisse 0869A ad hunc Alfonsum VII, imperatoris nomen ei attribuendo, aeque falsum est, aut certe nusquam rei indicium reperias inter epistolas sancti abbatis. Duae editae sunt ad Alfonsum; sed Portugaliae regem primum; nempe 308, ac 367, quae nihil ad Julianum. Eumdem autem Bernardum ad Hispanias venisse negat apertis verbis ejus Vitae cujusdam partis auctor Gaufredus Clarevallensis monachus, sancti Patris alumnus, et qui se ait omnibus, quae narrat, interfuisse. Is auctor est secundi lib. qui alias tertius, et quartus et quintus dicitur Vitae S. Bernardi; ut constat ex praefatione hujus partis in editionibus studio clarissimi viri Jacobi Merloni Horstii digestis (Parisiensem habemus anni 1658). Apertissime is, ubi de variis et illustribus miraculis Coloniae, Aquisgrani, 0869B Leodii, Cameraci, et in Hispania factis caput sextum libri IV inscripsisset, de Hispaniensibus miraculis sic praefatur: Nam et in Hispania, ubi praesens ipse non fuit, sanctitatis ejus indicia claruerunt. Quo quidem Gaufridi testimonio utitur doctissimus Benedictinorum ordinis scriptor F. Antonius Yepesius tom. VII, centuria 7, anno 1146, fol. 370, col. 4, ad arguendum nonneminis errorem (hunc commisit noster Joannes Mariana in Historia de rebus Hispaniae lib. X, cap. 12, ad annum 1123) qui deceptus non obscuris sancti abbatis ad Petrum Venerabilem ex Hispania redeuntem verbis, epistola 227, quae est 228 in editione Mabillonii» locutum de se ipsum Bernardum credidit. Nec minus aliquam epistolae ad S. Clementis Toletanae urbis sanctimoniales directae 0869C comprobationem, quae ruinosam asseverantes fidem quoquo modo commendat, invenimus.

470. «Claudit mendaciorum agmen tributa eidem viro sanctissimo fundatio apud nos monasterii de Spina, quod in utriusque regni Castellae Legionis, a Vallisoleto sex, a Tauro urbe quinque leucis distans, nomenclatura ista propter spinam coronae Dominicae in ea servatam, Sanciaeque infanti, Alfonsi VII imperatoris sorori, domus fundatrici, a Ludovico juniori dicto, Franciae rege, Parisiis praetereunti donatam gaudet. Rem narrat idem Yepesius eod. tom. VII, anno 1143, cap. 1, fol. 328, adductis et explanatis iis quae significare quodammodo videbantur, praesenti Bernardo oblatum, et in manus 0869D traditum a Sancia monasterium congruenter dotatum; nempe dotationis ipsa charta, qua dono dare se Bernardo, Claraevallensi abbati, ait pia heroina, haereditatem S. Petri de Spina, et item privilegio quodam Alfonsi regis, Sanciae fratris, in ampliationem ejusdem domus similiter concepto: quae quidem aeque ac de praesentibus dici de absentibus, quorum in gratiam donationes et oblationes celebrantur, passim consuevere.

471. «Siquidem S. Bernardum, misso fratre suo Nivardo (Bernardum legimus apud Julianum) in Hispanias, cujus inde et a Sancia ad se reversi vir sanctissimus meminit in quadam epistola, ad eamdem directa, quae est 301, piae donationis exceptorem manus et industriam fabricae admovisse, constans 0870A fama ejusdem domus est, confirmata rudibus, sed antiquis his versibus, quos passim veteribus muris inscriptos, et aulaeis intextos domestici referunt: PETIT AEDIFICAT DITAT SANCIA BERNARDUS PER NIVARDUM ALFONSUS PROTEGIT APERIT SPINEA CORONA PETRUS.

Petro enim apostolorum principi dicata primum fuit ea religiosorum aedes, templumque de S. Maria postea nuncupata. Monasteria S. Clementis Toletani monialium; item S. Dominici Exiliensis virorum, adiisse Bernardum falso dixit Julianus, adventum clarissimi abbatis ad nos mentitus.»

472. Porro de fundatione S. Petri de Spina tractat Manricus ad annum 1147, cap. 18, ubi ex epistola 0870B S. Bernardi 301, quae superius citata est, Nivardi (fratris natu minimi ex fratribus sancti doctoris secundum carnem, an alterius?) adventum in Hispaniam magis, quam finem constare, fatetur. Si quis autem de pseudo Juliani Petri, S. Justae Toletanae archipresbyteri, uti se nominat, plura nosse desiderat, laudatum Nicolaum Antonium consulat tomo II Bibliothecae Hispanae veteris, cap. 8, ubi auctor ille eruditus Opera ejus examinat, et uti falsa et commentitia castigat; eorumque inventori personato larvam detrahit. Capite autem 9, producit duodeviginti locos, ex quibus Juliani Chronicon et Adversaria refelli, cuivis sit exploratum.

473. Quid, quod ipsemet Tamayus, tam credulus alioqui, tamque misere simplex atque immodicus 0870C pseudochronicorum hujusmondi aestimator, in suo Martyrologio Hispano tom. II, ad diem 3 Aprilis, pag. 469, pronuntiare coactus fuerit ista: «Videmus passim in hisce Juliani Adversariis tot glossematum ineptias, quod potius ferrum, quam illas deglutire compelleremur.» Verum haec ex incidenti, ut ita dicam, relata sint de commentitio S. Bernardi itinere in Hispaniam. Veris certe et ita multis ad exstinguenda schismata et exstirpandas haereses abundat ut falsam ipsi affingere, necesse neutiquam sit. Nunc videtur nobis opportunum, hisce, quae in isto genere fecisse ipsum antea narravimus in depellendis malis ab Ecclesia Dei, subjungere bona innumera, seu profectum in emendandis moribus 0870D reipublicae Christianae.

§ XLV. Sanctus Pater in emendandis ecclesiasticorum, monasticorum, ac saecularium moribus fructuose intentus.

474. Argumenti hujus materiem ac formam debemus, et acceptam referimus eruditissimo Mabillonio, qui in sua praefatione generali in novam suam operum S. Bernardi editionem, § 3 sic memorat: «Corruptos sui saeculi mores passim luget ac deplorat vir sanctus, maxime in Ecclesiae ministris, quorum plerosque ad meliorem frugem adduxit, adeo ut tota Ecclesiae ac cleri, in primis Gallicani facies suis monitis ac sermonibus penitus immutata fuerit, et in antiquum decus restituta. Quippe Eugenium, virum 0871A sanctissimum, Romanae sedi suppeditavit, atque in eo Romanos pontifices omnes ad rectam et legitimam suae dignitatis administrationem erudivit, et accendit libris editis de Consideratione plane divinis. In episcopis Henricum Senonensem, Stephanum Parisiensem, aliosque permultos ab aulico vivendi genere ad mores episcopali ordine dignos revocavit; multos etiam e suis in aliorum exemplum episcopos protulit. Clericis omnibus salutaria monita dedit in sermone de Conversione ad clericos. Quae omnia si quis accurate videre cupit, legat librum sextum de Vita sancti Bernardi Gallice edita, cujus Vitae tres libri posteriores ex ejus scriptis magna cum pietate et cum insigni delectu contexti sunt. De moribus et officio episcoporum legenda in 0871B primis epistola 42, ad Henricum Senonensem, quae in Tractatuum classem modo tomo secundo relata est. Merito itaque in libro de episcopis Virdunensibus dicitur is esse Bernardus, cujus consiliis regna, et ecclesiae Gallicanae hodie, inquit auctor in Spicilegio Acheriano tom. XII, pag. 311, innituntur.

475. Erat in eo mirifica dicendi gratia ut non posset ne ipsius quidem stylus, licet eximius, totam illam dulcedinem, totum retinere fervorem (Quippe) placabilem, et persuasibilem, et eruditam linguam dederat ei Deus, ut sciret, quem et quando deberet proferre sermonem: quibus videlicet consolatio vel obsecratio; quibus exhortatio congrueret vel increpatio: ut nosse poterunt aliquatenus qui ejus legerint scripta, etsi longe minus ab eis, qui verba ejus saepius 0871C audierunt. Quod si ejus scripta legendo ita accendimur, quanto magis illi, qui loquentem audiebant? Non itaque mirum, quod Deus tot et tanta in sui temporis hominum salutem per eum operatus est.

476. «Quis vero explicet, quae et quanta ab eodem patrata sint ad monastici instituti primigenium fervorem denuo suscitandum? Testantur hoc eximiae ejus hac de re epistolae ad scriptiones, liber De praecepto et dispensatione, Apologia ad Guillelmum abbatem, variique sermones: in quibus monachos ad retinendum revocandumque veterum Patrum primarium institutum animavit, id est, ad poenitentiae labores, austeritates, modestiam et humilitatem, paupertatem, mundi contemptum, amorem solitudinis 0871D ac silentii, et ad continuum profectum: in quibus totius rei monasticae cardinem versari intelligebat. Hinc non immerito Petrus Venerabilis in epistola, quae est inter Bernardinas 228, vocat eum num. 30, lacteam fortemque columnam, cui innititur monastici ordinis aedificium; ac rutilum sidus, quod exempto, verboque non solum monachis sed et toti Latinae Ecclesiae suo tempore insigniter lucem donavit.»

477. «Laurentius de Leodio in libro de episcopis Virdunensibus, duos ordines, Cisterciensem et Praemonstratensem, comparat cum duobus cherubin propitiatorium obumbrantibus» quorum unus Cistercienis, duce Bernardo sanctissimi nominis abbate, 0872A monasticum ordinem, jam pene lapsum, ad primam apostolicae vitae normam reparavit. (Et) Cisterciensis quidem, per istud temporis, inquit, triennium jam in ducentas circiter abbatias magni nominis, meriti, et numeri accrevit; et usque in barbaros Sarmatas et extremos Scythas jam diffundi coepit. Tantum potuit Bernardi fama et opinio sanctitatis, ejusque discipulorum! Inde factum est, ut ordinis Cisterciensis, qui Bernardum alumnum habuit, quasi fundator habitus sit ipse Bernardus, ab ejusque monasterii Claraevallensi dictus ordo Claraevallensis suo tempore; imo postea et S. Bernardi: etsi id vetuit Innocentius VIII in litteris unionis monasterii Claraevallensis cum Cisterciensi.

478. «Hinc in litteris Alberonis episcopi Virdunensis 0872B apud Laurentium mox laudatum, abbates Trium fontium, et de Caladia dicuntur de Ordine Claraevallensi. Et a Petro Cellensi Cisterciensis, sive Claraevallis ordo vocatur in lib. I, epistola 24. Sic in epistola Samsonis Remensis antistitis, quae est ordine 435 inter Bernardinas, ordinis Claraevallensis mentio non semel habetur. Quanquam dici potest, Ordinis Claraevallensis nomine lineam tantum Claraevallensem, non totum Ordinem, saepius designari.

479. «Qualis ac quanta fuerit sive Cisterciensium, sive Claraevallensium sub Bernardo districtio, et rigiditas, non est necesse hoc loco exponere, quando id satis superque patet tum ex Bernardi litteris ac 0872C scriptis, tum ex ipsius Vita, maxime ex lib. I. cap. 5, ubi primi Claraevallis incolae Deo servisse memorantur in paupertate spiritus, in fame et siti, in frigore et nuditate, in vigiliis multis. Pulmentaria saepius ex foliis fagi conficiebant. Panis ex hordeo, et vicia, et milio erat. Ita Guillelmus testis oculatus, Bernardo in epistola I ad Robertum olus, faba, pultes, panisque cibarius cum aqua Cisterciensium deliciae perhibentur. Nec aliae apud Fastredum in epistola sua inter Bernardinas. Tanta in cibo parcimonia, inquit Stephanus Tornacensis in epistola 72, ut duobus tantum pulmentis utantur, quae aut ager ex leguminibus, aut ex oleribus hortus affert. Ipsi pisce tanto rarius utuntur, quanto frequentius apud eos audiri solet quam videri. Plura 0872D videsis apud eumdem auctorem, et apud Petrum Cellensem.

480. «Perseveravit hic ordinis vigor [fort. rigor] non modo ad finem saeculi XII, quod patet ex Petri Blesensis epistola 82, sed etiam ultra medium saeculum XIII, testante Jacobo a Vitriaco in Historiae occidentalis cap. 13. Carnes, inquit, nisi in gravi infirmitate non manducant. Piscibus, ovis, lacte et caseo non vescuntur communiter, etc. Eamdem vitae severitatem nos Galli etiam nunc reflorescere conspicimus in piissimis monachis beatae Mariae de Trappa, aliisque nonnullis eorum imitatoribus, qui vitae suae puritate, austeritate, solitudinis amore, silentio, labore, aliisque religiosis virtutibus, id factu possibile adstruunt, quod de Bernardo, ejusque 0873A discipulis legebamus, nec fere credebamus.

481. «Subjungit idem Jacobus a Vitriaco in capite sequenti, feminarum sexum fragiliorem, a principio ordinis ad tantae districtionis severitatem aspirare ausum non fuisse; sed id demum in morem postea venisse. Verumtamen vivente ipso Bernardo non fuit omnino expers istius instituti femineus sexus. Id probat Hermannus Laudunensis monachus in lib. III de miraculis sanctae Mariae, cap. 17, ubi agit de monasteriolo Cisterciensium virginum ad Laudunum Parthenone, a Bartholomaeo episcopo constructo: in quo sanctimoniales sub Guiburge abbatissa, depositis omnibus lineis indumentis atque pelliceis, solis tunicis laneis utebantur; et non solum nendo vel texendo, sed etiam in agris fodiendo, et cum 0873B securi et ligone silvam succisam exstirpando, spinas et vepres evellendo, manibus propriis assidue laborantes, cum silentio victum sibi quaerebant, vitamque Claraevallensium monachorum per omnia imitabantur.

482. «Longius progrederetur oratio, si, quotquot Bernardus ad monasticam vitam pertraxit, illustriores utriusque sexus homines, quos scilicet novimus, in medium adduceremus: quales fuere Henricus, Ludovici VI Francorum regis filius, Ermengardis Britanniae ducissa, Adelais Lotharingiae, et alii, aliaeque innumerae. Verum illud paulo minus praedicandum et mirandum, quod hominibus in saeculo remanentibus piissimam et rectissimam vivendi 0873C rationem persuasit: Adhaesit ei prae omnibus quidem ex principibus comes Theobaldus, et se, et sua in subsidia Claraevallis exposuit, et in manibus abbatis posuit animam suam, deposita altitudine principali, se inter servos Dei conservum exhibens, non dominum, ut obediret ad omnia, quaecunque domus illius infimi postulassent. Quid tantus princeps monente et hortante Bernardo praestiterit, tum in construendis, dotandis, juvandisque monasteriis, tum in egenis sublevandis, tum denique in exercendo optimi principis officio, testis est Ernaldus abbas, ex quo praemissa retulimus: testes etiam Bernardi epistolae de eodem. Theobaldi pium studium aemulabatur nobilis et illustris femina Beatrix, ut discimus ex epistola 118.

0873D 483. «Denique quantum Bernardi auctoritas in corrigendis hominum moribus valuerit, exemplo est conversio Guillelmi Aquitaniae ducis, quem ex pertinacissimo schismatico, obsequentissimum et piissimum principem effecit. Ut paucis cum Gaufrido absolvam, quae scelera non arguit? quae odia non exstinxit? quae scandala non compescuit? quae schismata non resarcivit compescuit]? quas haereses non confutavit?» Haec sunt, quae de morum profectu, in Ecclesia Dei a magno Bernardo in omne hominum genus quaquaversum diffuso, collegit Mabillonius. Quae vero ad haereses et schismata spectant, viri dexteritate, ac labore protrita, sat multis alibi a nobis tractata sunt.

§ XLVI. An S. Bernardus ab imagine Deiparae salutatus Spirae; an ejusdem virgineo lacte irroratus.0874A

484. Superius in nostro Commentario praevio § 40, tria illustria facta, quae Patri sanctissimo ascribuntur, in hunc reservata sunt locum. Primum erat de imagine Virginis Deiparae, quae Spirae ter a viro sancto salutata, semel ei salutem reddidisse, «cunctis audientibus,» memoratur apud Manricum ad annum 1146, cap. 10, num. 6. Alterum erat de lacte virgineo ejusdem Deiparae, quo irroratus fertur S. Bernardus, ex eodem auctore ibidem num. 8. Tertium denique in eo erat positum, ut beatissimae Virginis Mariae voce salutatus fuerit apud coenobitas Afflighemenses. De singulis dicamus. Primum narrat mox citatus historicus Cisterciensis ex Joanne Nauclero, 0874B qui de illa re loquens, «In hoc, inquit, concordant, quod Bernardus Spiram venerit, ubi tum erat tantus populi concursus ad eum venerandum, ut imperator, ne populus eum conculcaret, manibus suis illum exportare sit dignatus. Exstant circuli in pavimento ecclesiae majoris tres, ubi prostratus in terram vir Dei, ter fertur salutasse Virginem Mariam. Ad quem Virgo Maria: Salve, inquit, Bernarde!» Haec scribit Joannes Nauclerus generatione 39, inter alia, quae memorat ad annum Christi 1142. Prodigiosam hanc Deiparae salutationem confirmare conatur idem Manricus sic pergens: «Circulis verba ea sculpta sunt, quae a fidelibus solent decantari sub antiphonae finem; quam a principio appellamus Salve, Regina. Hanc autem desinentem 0874C in illis verbis et Jesum benedictum fructum ventris tui nobis post hoc exsilium ostende, Bernardus Pater recitasse fidenter fertur, et recitatae trinam illam invocationem addidisse fidentius ad quam imago Virginis commota, atque acceptans obsequium, audita est simili modo sanctum resalutasse: Salve, Bernarde.» Haec ibi; super quibus notationes nonnullas lectori, partium studiis vacuo, et veritatis amanti, repraesento.

485. Notus imprimis abunde est Joannes Nauclerus, quem natione Germanum, patria Suevum, dignitate praepositum Tubingensem fuisse lego. Edidit hic Chronicon universale, succincte comprehendens res memorabiles saeculorum omnium ac 0874D gentium ab orbe condito usque ad annum 1500. Floruit autem exeunte saeculo sexto decimo, atque adeo quatuor circiter saeculis post obitum sancti. Nec vero tov fertur, quo utitur Nauclerus, parum extenuat rei gestae fidem. Melioris itaque notae testimonio videtur opus, ut praedicta Deiparae ad Bernardum salutatio tanquam historice vera admittatur: ideo praesertim, quia in libro VI. Vitae S. Bernardi seu miraculorum parte I, cap. 2, ubi oculati testes summa cum fide et accuratione tot tantaque mirabilia de viro Dei referunt, quae Spirae contigerunt, nullum habent de ista salutatione apicem; ubi tamen hanc silentio non praeterire, tantopere conducebat ad sancti gloriam. Nec concipio, quomodo rem gestam ignorare potuerint, cum, «cunctis audientibus, » 0875A uti est apud Manricum supra citatum, evenerit.

486. Quanquam vero ex antiquorum de hac re silentio definire certo nolimus, salutationem istam esse falsam; priusquam tamen eam admittamus tanquam veram, omnes rerum Bernardinarum apprime gnaros et studiosos rogatos impense volumus, ut accommodata dignentur subministrare documenta reipublicae litterariae, quibus factum praesens, quod videtur nobis minus probabile, vere et historice probabile fiat. Nec rem conficit R. A. P. Augustinus Sartorius, sacri Ordinis Cisterciensis asceta, quando in suo Cistercio bis tertio, Vetero Pragae anno 1700, typis excuso titulo 4, qui est de Sancto Bernardo Cisterciensium propagatore, pag. 91, de statua, quae 0875B sanctum salutarit, sic scribit: «Haec ipsa Virginis statua ad hanc usque nostram aetatem eximio fidelium cultu Deiparae ac Melliflui clientis memoriam conservat perennem.» Haec enim qualisqualis memoria seu traditio (utinam non mere popularis!) neutiquam videtur enervare argumenta superius proposita. Audi jam absurdam ineptiam, qua hanc historiam deturpat Guilielmus Eysengreinius, quem mox citabimus, ad annum Christi 1147: «His verbis a Bernardo prolatis, vox ab imagine erumpens Bernardum Deo cunctisque hominibus gratum adventasse indicat, omnibus, qui aderant, audientibus. Perculsus hac voce Bernardus, admirando, imagini interdicit, mulieres in ecclesia tacere debere.» Quod quidem est nugari in re tam seria. Papebrochius 0875C noster in suo Itinere Romano Ms. quod anno 1660 suscepit, pag. 39, de statua Spirensi, quae fertur salvere jussisse S. Bernardum, inter alia sic scribit: «Ad eam omnes nostri studiosi quotidie sub quintam conveniunt, ac Salve decantant cum litaniis.» Ita ille. Laudanda porro est pia illorum fides, et religiosus erga Virginem matrem affectus. Jam vero quid dicemus de lacte Deiparae, quo sanctum Patrem irroratum volunt, si in physico seu reali sensu hoc intelligendum censeant, non autem in mystico?

487. Factum illud, quod secundo loco superius attingebam, jam paulo pluribus examinandum est. Manricus his verbis illud narrat num. 8: «Non desunt 0875D item auctores, iique graves, quibus placeat, Virgineum illum favorem, haud satis unquam ab ullo praedicatum, quamvis ab omnibus semper praedicetur, de Bernardo irrorato Mariae lacte, forte ad hoc idem tempus referendum. Quod a Guilielmo Eysengreinio in Chron. Spirensi primum traditum (utinam indicasset annum Manricus!) a Canisio Costeroque approbatum (non dicit ubi) noster Bivarius lib. II, Bernardi vendicati § 10 et alii, nimirum Henriquez in Menologio, Maii 13 confirmavere. Nobis, ut favor ipse certus sit, quem tamen non defuere qui negaverint (ponitur ad marginem Joannes Bertelius Dialogo 8) levi licet et crasso fundamento, locus et tempus dubia adhuc existunt: et de tempore vix aliquid scribi: de loco, si quid certi haberi 0876A potest, ad Castellionem censeo referendum.Sed de his aliisque non dissimilibus agendum latius sub viri Dei obitum, in quem locum consulto reservamus.» Sed nos consulentes hujus rei ordini et perspicuitati, hanc, de qua tractare jam coepimus, continuato sermone prosequemur, ab anno 1153, cap. 12, quo Manricus illam transtulit, uberiorem ejusdem narrationem huc revocantes.

488. «Insignes Christi,» inquit, «et Virginis favores Bernardo Patri exhibitos, et sub quibus plerumque depingi solet, nunc irroratus lacte Mariae virginis, nunc strictus brachiis pendentis Redemptoris; atque item alium, etsi minus vulgarem, non minus certum, quo mater Filium eidem sancto obtulit; quia fixum tempus concernere non reperi, in hunc 0876B locum consulto reservavi. Et quidem eos traditione (potius) quam scripto acceptos, compertum est, constanti illa, atque a patribus ad filios derivata quasi per manus: cujus aut minor fides, aliquando inconvulsior esse solet, hoc in antiquis, fateor, rariori, et picturis expresso magis, quam litteris, non tamen ideo minoris aestimando,» etc. Sic praefatur Cisterciensis historicus, moxque incipit a Christo; de quo nos inferius dicemus. Deinde sic pergit num, 6, ad rem nostram: «Quod attinet ad lac beatae Virginis, receptius adhuc et vulgatius sacris iconibus: ut magis varient de tempore auctores, locoque, quam de ipso favore: quem Bernardo concessum, non est qui ambigat. Unus Joannes Bertelius, quem ego viderim, revocat in dubium 0876C dialogo 8 in Regul. S. Benedicti; sed adeo crasso et supino fundamento, ut nec mereatur a nobis confutari. Quia nemo dubitat (ait) super multa saecula Mariam ante Bernardum praecesisse. Quasi vero quis unquam cogitaverit, Virginem sacram, mortalem ac passibilem, sugendum pectus Bernardo propinasse, aut quasi post gloriosum ipsius transitum, tum in coelis gloriosa, tum in suis imaginibus in terris, non maneret aeternum duratura. Caeterum his omissis, quia levibus, ex aliis nullum video dubitasse.

489. «Verum est tamen, quod de loco auctores variant, quibusdam referentibus ad Spiram, cum Matrem Virginem, clementem, piam, dulcem, Bernardus Pater devote salutasset. At non Spirae, 0876D sed apud Castellionem Lingonum oppidum, neque in tanta frequentia contigisse, verosimilius est forte cum sanctus Pater ad unam aliquam ex illis legatiis, ad quas mitti solebat, humilis perrecturus Virginis matris auxilium imploraret. Porro tunc creditur oblatus a Matre Filius, quem Bernardus susciperet, et cui portando seu manibus exterius, seu interius in corde, se totum daret, et qua auspice nihil timere posset. Hactenus historicus Cisterciensis: qui cum superius, ut vidimus, candide fateatur, mirabilem hunc Virginei lactis favorem, a Guilielmo Eysengreinio in Chronico Spirensi primum traditum,» neque assignantur antiquiora monumenta, unde chronologus iste traditionem hanc aceperit, quisnam 0877A vitio nobis det, si dixerimus novitiam esse traditionem illam favoris Bernardo impensi, cum hic obierit anno Christi 1153, ille autem scripserit saeculo sexto decimo, utpote qui suum Chronicon perduxerit usque ad annum Christi 1561. Confirmatores autem vel approbatores, quos Manricus nominabat, Eysengreinio posteriores seu suppares, an ponderis aliquid vere historici possunt addere primae traditioni Evsengreinianae? Adde, quod hic chronologus parum sibi conciliet auctoritatis, dum vel primus procudit, vel ex alio adoptavit ineptiam illam, quam antea num. 486, castigavimus.

490. Sed ne dissimulemus alia, quae congerit Manricus a num. 7. «Exstat, inquit, authenticum R. domini Edmundi a cruce, tunc abbatis Cistercii, ad 0877B Fiteriensem Ignatium Firminum transmissum anno 1599, (quod ipsum, inter alias ejus schedas, apud me habeo) de hoc favore loquentis in hunc tenorem: In ecclesia S. Beroli castri Castellionis super Sequanam, Lingonensis dioecesis, quaedam imago in veneratione, et honore beatae Virginis Mariae antiquitus exstitit constructa, quae quidem imago S. Bernardo oranti filium suum obtulit miraculose in ecclesia dicens: Bernarde, suscipe puerum meum totius mundi Redemptorem. Deinde quoque ultra omnem humanae naturae virtutem, ac si Christi frater naturalis fuisset, manu dictae imaginis suscepta mamilla, illico beato Bernardo sibi devoto tres guttas lactis, ab ejusdem imaginis mamilla profluentes, miraculose distillabat. Hactenus testimonium venerandi abbatis: 0877C quod Antonius Hiepius ad hunc annum c. 5, et Franciscus Bivarius lib. I Bernardi vendicati, aliique memorant. Quin et Henriquez in suo Menologio, Maii 13, iconis meminit (ejusdem ut puto) et subscriptionis Gallicae, quae in Latinum conversa priorem partem favoris testificatur, sic enim habet:

Bernarde multum dilecte, mi capellane,

Cape, suscipe de mea manu

Dulcem Jesum, Servatorem mundi.»

Quasi ea Bernardo adhuc viventi orantique puerum Jesum obtulisse perhibeatur.

491. «Idem, qui supra,» subdit Manricus n. 8. «Chrysostomus Henriquez aliud recentius adhuc testimonium superinducit ex ipso, ut ait, Castellione 0877D Lingonensi ad R. abbatem Castellionis Virdunensis nuper transmissum, a quo et se illud testatur accepisse. Porro in eo, ultra facti traditionem, sacram effigiem hodieque manere, et, quod mireris, conservare adhuc, seu repetere magis memoriam facti, productis testibus, idemmet, qui perhibuit, testificatur: In Castellione (ait) imago est B. Virginis, quae sanctum Bernardum suo lacte quodam irrorasse fertur. Cum enim in B. Virginem singulari flagraret amore; se quoque in eum, coram praedicta imagine indefesse orantem, matrem esse monstravit. In dicto castro sacellum erat, in cujus parte sinistra beatae Virginis imago consistebat. Ibidem miles quidam demoratur vocatus Picant, qui suo fungens officio in 0878A bellis civibus circumeundo castrum, in dicto sacello, plus quinquagies, voces canentes Ave, maris stella, audiisse testatur. Dictum enim miraculum accidisse memoratur, cum, Monstra te esse Matrem, a S. Bernardo proferretur. Bellis sopitis, castroque destructo, in templum tutius conservanda deportata est, ubi magna cum veneratione, et populi concursu, maxime vero, ubi temporis necessitas exigit, in loco celebri, et eminenti asservatur: ex quo acponitur a tribus sacerdotibus trium dierum jejunio praeparatis, et solemni in processione, una cum reliquiis S. Veroli, a plurimis virginibus, eodem jejunio triduano praemisso, devotissime circumfertur. Sunt Castellione qui dicant, eamdem imaginem lactis guttas cum dimittitur, stillare. Nunc quoque supersunt duo vitae 0878B probatae presbyteri illic demorantes, unus Edmundus vocatur; alter Clemens, quondam, praeceptor domini vicetenentis Gaillard, qui clare, et palam affirmant, in manus tertii sacerdotis, qui Jacobus Viandot dicebatur, modo defuncti, lactis copiam defluxisse, ita ut sacristiam petere, illicque manus abluere cogeretur. Hactenus ibi: quae si certa sunt, ingentem facto conciliant, et fere supra humanam fidem, auctoritatem.

492. «Philotheus,» sicut pergit Manricus num. 9, «de favore lactis pressius succinctiusque; verum non semel concessum Bernardo tradit:

Quid referam quoties summi Regina theatri

Nectareos illi visa movere sonos?

Saepe suum Virgo famulum venerata solebat

0878C Visere, et ambrosias saepe referre dapes.

In Hiepio lego, traditione item acceptum, apparuisse Bernardo Christum simul cum matre; ac sancto medio hinc inde velut certatim obtulisse cruorem simul, et lac; illum de Christi vulnere manentem; hoc de Virginis mamma; utrumque coeleste, utrumque irradians, et fecundans Bernardi ora. Tum vero sanctum, utrumque veneratum, et neutro se fraudari aeque ferentem, tandem in ea verba prorupisse, quae communiter Augustino tribui solent: Hinc pascor a vulnere: hinc lactor ab ubere. Positus in medio, quo me vertam nescio. Sed haec, ut credo, piarum mentium devotio, quam rei veritas, aut eventus simultaneus magis conjunxit: et neque video in probato alio auctore traditionis notitiam; 0878D neque de facili credenda, nedum asseverenda similia puto. Exstant et inter Opera Nicolai Saliceti quaedam alia Bernardo Patri ascripta, minori digna fide, quam ut locum mereantur in his Annalibus.» Sic ibi. Porro de Philotheo et Saliceto nonnulla observabo in fine paragraphi proxime sequentis. «Ignatius» vero «Firminus, de Hibero, monachus Nucalensis in Hispania . . . , ac deinde celeberrimo Fiteriensi monasterio, (in) regno Navarrae» datus «abbas,» laudatur in Bibliotheca Cirterciensi pag. 167.

493. Virgineum hunc, quo de superius est actum, lactis favorem in sensu physico et reali, non autem in mystico duntaxat intelligi debere, contendit 0879A etiam Sartorius supra citatus: «Quod sialiqui asserant,» inquit p. 91 et sequente, «Bernardum lactatum quidem a Virgine fuisse, non tamen in carne, seu labiis carnalibus, neque per lac reale ac physicum, verum duntaxat in spiritu, et per mysticum quemdam influxum, hoc utique est antiquae veritati, quae tot calamis, tot penicillis per quinque et amplius saecula firmata est, suspicionem affricare: quasi vero veteres illi scriptores non scivissent aeque distinguere, ac nos, inter influxum illum mysticum, ac physicum et realem. Utraque lactatio concedenda Bernardo est, et illa in spiritu, et haec in carne: non neganda haec altera, quam utique principalius intenderunt historici veteres et sinceri.» Hactenus Sartorius satis liberaliter. Sed utinam 0879B «antiquae isti veritati, quae per quinque,» uti vult, «et amplius saecula firmata est,» accommodato saltem vel unico documento subsidium attulisset, et suspicionem amovisset, quam rei gestae affricari dicit. Quinam, amabo, sunt «veteres illi scriptores;» qui nam «historici veteres et sinceri,» quos dicit, sed non nominat? Regeri enimvero ei potest illud Mabillonii, viri in rebus S. Bernardi longe versatissimi, sinceri item, et de scriptis, virtutibus, ac miraculis ejus optime meriti, quod in fine Fragmentorum ex Herberti libris de miraculis Cisterciensium monachorum, in sua editione saepius antea laudata notat col. 1231 et 1232. «In omnibus,» ait, «S. Bernardi miraculorum libris nulla uspiam mentio de miraculoso illo lacte, a beatissima Virgine in Bernardum 0879C expresso: quod tamen miraculum prae aliis certissimis a pictoribus, et ab incautis sancti Doctoris devotis nunc venditari cernimus.»

494. Venerabilis Guibertus abbas B. Mariae de Novingento, quem anno 1651, Lutetiae Parisiorum in lucem dedit ac notis illustravit Acherius, lib. III, De pignoribus sanctorum, cap. 3, § 4, pag. 355, lac Virginis matris, quod «Lauduni . . . in columba cristallina huc usque,» ait, «retineri dicitur,» improbat. In quem locum laudatus Guiberti editor varia animadvertit in notis et observationibus pag. 575 et sequentibus: sed unicum, et quod potissimum huc spectat, inde excerpo: «Lac et B. Bernardo Clarevallensi eamdem coelorum Reginam infudisse ferunt 0879D scriptores nonnulli; sed quo fulciantur vero, judicent, qui gesta illius a tribus synchronis auctoribus exarata (quibuscum perquam familiariter Bernardus est conversatus) excusserint. Quo enim modo fieri potest, ut, relatis ultra centum miraculis, hoc tam insigne oblivioni tradiderint? Ita Joan. Bertelius lib. VIII, in Regulam S. Benedicti: quem Chrysostomus Henriquez confutat in Menologio Cisterciensi ad diem 13. Maii, et Angelus Manrique Annal. Cisterciens. tom. II, anno 1153, cap. 12.» Hic qui respondeat Bertelio, nuperrime jam diximus: quaenam autem e Chrysostomo Henriquez ab eodem Manrico afferantur pro tuenda veritate praesentis facti, etiam superius indicavimus. Enimvero qui utriusque hujus scriptoris Cisterciensis argumenta, 0880A seposito partium studio, mature expenderit, et contulerit cum argumento Bertelii ac Mabillonii, tametsi negativo, ut vocant, multum fallor, si non his potius, quam illis palmam delaturus sit; hujusmodi enim argumenta, tametsi duntaxat negativa, majoris non raro sunt momenti, spectatis rerum ac scriptorum circumstantiis, quam affirmativa. Rationes denique quae superius desumebantur a picturis, et a pietate populari, refutationem non merentur operosiorem. Ex his, quae hactenus in utramque partem de praesenti controversia sunt disputata, concludimus, videri nobis ad verum magis accedere opinionem illorum, qui non admittunt, S. Bernardum physice seu realiter Deiparae lacte fuisse aspersum.

§ XLVII. Salutatio imaginis Deiparae in caenobio Afflighemensi; Jesus cruci affixus, solutis ab ea brachiis Bernardum amplectens.0880B

495. Traditio est virum sanctum, dum in coenobio Afflighemensi Ordinis S. Benedicti, quod in Belgio situm est inter Bruxellam et Alostum, ab imagine Deiparae salutatum fuisse. De altero isto, eoque prorsus singulari Deiparae virginis erga S. Bernardum favore, de quo superius ad me receperam agere, traduntur ista: «Celebre monasterium Afflighemense,» uti scribit Manricus ad annum 1147, cap. 3, agens de locis in Belgio, quae vir Dei adivit, «in transitu visitatum a sancto Patre, traditio constans est ejus ecclesiae, ubi et monachos ad Cisterciensium normam reformari, repetita oratione, 0880C irrito licet conatu, nixus fuerit: sed nihilominus baculum, quo imbecilles artus sustentare consueverat, amici animi pignus, dereliquerit, quem hodieque observant et venerantur. Quin majus quid ibidem contigisse, productis etiam antiquis monumentis Afflighemenses affirmant: quod ab Arnaldo (Raissio) ante paucos annos vulgatum, quia multa veritatis indicia prae se fert, ejusdem verbis placuit huic subjungere.» Laudatus itaque Arnoldus Raissius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii Joannis Molani, ad diem 20. Augusti haec notata posteritati reliquit: «Eodem in coenobio quondam visebatur sacra beatae Virginis statua, quae beatum Bernardum allocuta est, sub Godescalco abbate: cujus rei 0880D hi versus, ex Annalibus dicti monasterii excerpti, fidem astruunt:

Bernardus Mariae ait, Mea, ave tu, Virgo beata,

Et tibi, Ave, Bernarde, ego imago redico volenter.

496. «Cui astipulatur Chronicon Gemblacense, ita dicens: Ante Belgii desolationem, atque in ipso Belgio fidei catholicae labefactationem, in monasterio Afflighemensi Dei Genitricis erat imago, cui valedicens Bernardus, Vale, inquit, alma Maria. At, Bernarde, vale, ait sancta Maria. Imago haec beatae Mariae in ulnis Christum gestabat, sculpta ex candido et molliori lapide, arena nigra nonnihil inspersa (quam Brabanti labender-steen nuncupant) longitudine quinque aut amplius pedum, opere et habitu prorsus antiqua. velo ex capite dependente in humeros. Quae 0881A imago hac ultima tempestate a quodam protervo nebulone ex basi dejecta et confracta fuit, putans [al. putante] ligneam esse, ut inde ignem construeret. Ex quibus partibus duae aliae sculptae sunt: quarum una Afflighemii asservatur; alia vero Patribus Societatis Jesu Bruxellensibus a priore donata.» Hisce e Raissio de famosa salutatione illa Deiparae recitatis, audiamus quaenam subjiciat Manricus num. 9. «Certant igitur, inquit, Affligemium, Spiraque de imagine Deiparae, quae Bernardum Parentem salutantem resalutaverit, atque utraque monumentis antiquis nixam firmatamque traditionem prae se fert, cui vix erit, qui audeat contra ire; nobis, ut neutra vincatur, vincat utraque, et repetitum favorem, quod solum superest, pia credulitate persuadeat.» 0881B Sed, dum ita loquitur Manricus, haeret in cortice, et rei medullam non penetrat.

497. Nam de «pia credulitate» non est hic quaestio: ecquis enim neget, traditionem Afflighemensem, (adde etiam, si vis, Spirensem, de qua superius est actum) pie credi posse? Ast ejusdem veritatem probare ex synchronis rei gestae testibus vel scriptoribus, vel e documentis historice certis, hoc opus, hic labor est. Inspiciamus itaque tantisper testimonia e Raissio allegata. Antonius Sanderus in Historia rerum Afflighemensium, quae Brabantiae ab ipso editae inserta est, similia iis, quae modo retulimus, narrat pag. 8, uti etiam Continuatio Chronici Afflighemensis, quod ex variis ejusdem abbatiae monumentis praelo vulgatum legitur in Spicilegio Acheriano tomo X, 0881C pag. 610 et sequentibus. Historiae autem, qua de hic est sermo, pag. 613, subjicitur, imaginem hanc Deiparae summa apud laudatos coenobitas in veneratione habitam fuisse: nam «mos obtinuerat» apud illos, «ut mane nunquam a dormitorio in ecclesiam irent, nisi per salutationem angelicam hanc imaginem salutassent.» Hanc continuationem precedit Historia praedicti monasterii in eodem Spicilegii tomo: cujus editor scribit ista ad lectorem pag. 23: «Adjecimus continuationem seu epitomen illius historiae, ex veteribus monumentis et authenticis conscriptam a D. Odone Cambiero, itidem Afflighemensi, dum in vivis esset, in rebus antiquis apprime versato.» Porro hujus conscriptoris seu collectoris aetas ex his innotescit verbis, quibus opusculum suum claudit: 0881D «Novissimus his temporibus nostris Benedictus Haeftenus, qui sanctissimum et clarissimum Patrem Benedictum maximis illustravit splendoribus.» In lucem namque dedit Disquisitionum monasticarum libros duodecim, quos illustrissimo D. Jacobo Boonen, archiepiscopo Mechliniensi, et abbatiae Afflighemensis praelato dedicavit ibidem praepositus anno 1644.

498. Exstat apud nos aliud Chronicon Afflighemense, quod notatur N Ms. 5, cuique manu propria ascripsit noster Heribertas Rosweydus, «ex Ms. Afflighemensi recentissimo» exceptum illud fuisse. Id quod indicio est, Chronicon illud vel a recentissimo tunc temporis scriptore fuisse aliunde collectum, 0882A vel ab hoc ex alio collectore transcriptum. Signatum reperio in ejusdem fine annum 1514; nam, tametsi alia deinde sequantur, quae ad monasterium Afflighemense pertinent, videlicet liber quintus in tres partes divisus, non tamen is chronologiam continet, sed materiem omnino diversam. In dicto autem Chronico ista leguntur: «Anno 1148 (apud Sanderum pag. 10, scribitur 1146), dominus Petrus sponte sua abbatiae onus deponit: in cujus loco constituitur dominus Godscalcus, bonae spei juvenis, quia de nobili et sancta gente originem duxit.» Postea vero haec dicuntur: «Anno Domini 1164, dominus Godscalcus pastoralis curae onus deponit,» etc. Inter illud autem tempus regiminis Godscalci mentio quidem fit de «S. Bernardo;» sed nihil ibidem invenio de salutatione, 0882B qua Deiparae statua virum sanctum impertierit, quod tamen accidi se sub «Godscalco abbate,» affirmabat supra Raissius; Continuatio autem Chronici Affligemiensis apud Acherium, «sub initio hujus praelaturae» factum esse memorat. Quae res, cum debuerit esse valde famosa apud coenobitas Afflighemenses, eorumque monasterio admodum honorifica, mirum videtur, nihil a praedicto collectore vel transcriptore de ea tradi. Ex Chronico autem Gemblacensi, quod supra citabatur, conficitur, miraculosam illam Deiparae imaginem in monasterio Afflighemensi ante ferales in Belgio tragoedias, saeculo Christi decimo sexto ab haereticis excitatas, fuisse cognitam, atque adeo pro tali honoratam.

499. Antiquiora vero istius traditionis monumenta 0882C in promptu nobis non sunt. Apud Gaufridum, monachum Claravallensem, et viri sancti in itinere Belgico comitem, qui singillatim et accurate in parte III miraculorum, seu lib. VI, Vitae cap. 5, ejusdem itineris ephemeridem contexit: quam ne hic cum fastidio lectoris retexamus, cum loco citato inspici ea possit, satis nobis erit nomina locorum, ad quae divertit vir sanctus, annotare. Leodio itaque post praedicationem Germanicam pro bello sacro profectus est ad oppidum Huy, seu Huum, dioecesis Leodiensis; Huo Gembolium, seu Gemblacum; inde Villare, seu Villariense monasterium petiit; hinc oppidum Fontanae; Fontana ad castrum Bins, idest, Binchium, oppidum Belgii in Hannoniae Comitatu se contulit; Binchio eum excepere Mons castrum, 0882D seu nunc Montes Hannoniae; postea Valencenae, urbs Cameracensis; monasterium Humbleriae; Laudunum ac Remi, etc., denique suo Claravallensi coenobio fuit restitutus. Hinc vides, virum sanctum illuc rediisse per tractum Gallobelgicum; non vero per Flandrobelgicum, in quo situm est monasterium Afflighemense. Hoc autem iter, quod descripsimus, respicit tempus quo narratur res prodigiosa saepe memorata Afflighemii accidisse. Eo autem tunc divertisse Sanctum nostrum, e superiore peregrinationis ephemeride extundere nos haud possumus, neque meminimus nos id legere apud alium biographum primigenium. Sanderus tamen inter elogia coenobii Afflighemensis pag. 7, S. Bernardum ita illud 0883A laudasse memorat: «Anno praeter propter 1147, cum Afflighemensium sanctam vitam oculis usurpasset, ita pronuntiasse fertur: Ubique inveni homines; hic vero angelos. Verum Affligenium, ubi genius affligitur. Ita habent ejus loci monumenta.»

500. Etiamsi vero Gaufridus nihil dicat de adventu S. Bernardi ad Afflighemenses, inde tamen non sequitur, ipsum ad eos non divertisse; cum contrarium habeatur in Chronico nostro ms. abbatum Villariensium, quod signatur n. ms. 9, a, et transcriptum notatur ex ms. Rubeaevallis. fol. pergam. ex I parte Novalis SS. Annus Domini 1333, ultimus est, quem ibi signate notatum reperio. Post Prooemium vero sic laudatum chronicum incipit: «Cum aliquando sanctus Bernardus causa praedicationis 0883B Brabantiam intrasset, ut fructum aliquem in ea acquireret, sicut et in caeteris gentibus, coenobium Afflighemense adiit, duos sermones ibidem faciens: in cujus memoriam baculum, in quo consueverat sustentare imbecilles artus, Afflighemenses conservare feruntur. Sed cum eos Ordini Cisterciensi adunare voluisset, nec voluisset coenobium Gemblacense intravit, et charitative in eo susceptus casulam suam, quae adhuc ibi est, in eo dimisit.» In Chronico seu Historia Villariensi typis vulgata apud Martenium Thesauri novi anecdotorum, tom. III, a col. 1269, eadem memorantur. Mnemosynon vero a S. Patre relictum Gemblacensibus, ita describit Raissius idem qui supra: «Planetam suam donavit, veteri more undique dependentem, et stolam cum manipulo: 0883C in quibus sunt imagines, pulchre per phrysionem acupictae; uti mihi videre aliquando contigit.» Ex iis autem, quae in laudato chronico postmodum notantur, «cum autem dominus Gyroldus cessisset, factus est dominus Fastradus tertius abbas Vilariensis, et hii duo fere quinque annis sabbatizaverunt. Sed, cum anno Domini 1151, sanctus Bernardus hunc locum visitasset, et divina in oratorio celebrasset, facta convocatione multorum abbatum Remis sedavit ibidem controversiam ortam inter nos et ecclesiam S. Foillani martyris;» ex iis, inquam, colligitur, S. Bernardum ad suos alumnos Villarienses plus quam semel divertisse. Vult Raissius, sanctum Patrem «prophetico spiritu . . . affirmasse, 0883D quod plures ex illo loco monachi ad coelum essent migraturi, quam ex quovis alio ejusdem ordinis monasterio: quemadmodum sequentibus temporibus contigisse, vel ex hoc,» inquit, «meo Auctario apertissime colligi potest: in quo triginta facile ex eo monasterio religiosos omnes vitae sanctitate celebres, descripsimus.» Haec Raissius. Sed redeamus ad propositum, unde tantisper digressi sumus. Ex iis, quae proposuimus hactenus de famosa traditione Afflighemensi, tria deducimus corollaria. Alterum est, neutiquam nos velle eam traducere tanquam falsam vel apocrypham. Alterum, dolere nos, propterea quod pro voto nostro non possimus eamdem tanquam historice certam nervosius comprobare. Tertium, per nos staturum, quo minus religiosissimi 0884A ascetae Afflighemenses in suae traditionis possessione perseverare pergant.

501. Quandoquidem vero toti hic sumus in colligendis favoribus coelestibus, qui Patri sanctissimo indulti referuntur, eo pede, quo supra, pergemus, et alia in hoc genere charismata ipsius recensebimus. Auctor Annalium Cisterciensium ad annum 1153, cap. 12, num. 2, et sequentibus scribens de praerogativa singulari, qua Christus Dominus dilectissimum sibi famulum honoravit, sic ait: «Ejus imaginem e cruce ipsa pendentem, cum a Bernardo tenerius salutaretur, solvisse brachia, ruisseque in amplexus salutantis, omni exceptione major auctor Exordii magni memoriae prodit.» Factum exstat apud Tissierium distinctione 2, istius Operis, cap. 0884B VII, his verbis descriptum: «Domnus Menardus [al. Medardus et Gerardus], quondam abbas de Moris, quod est monasterium vicinum Claraevalli, vir religiosus, mirabilem quamdam rem quasi de alio retulit familiaribus suis, quam tamen sibimet evenisse putamus, ita dicens: Notus est mihi monachus quidam, qui beatum Bernardum abbatem aliquando reperit in ecclesia solum orantem: qui, cum prostratus esset ante altare, apparebat ibi ei quaedam crux cum suo Crucifixo super pavimentum posita coram illo: quam idem vir beatissimus devotissime adorabat, ac deosculabatur. Porro ipsa majestas separatis brachiis a cornibus crucis, videbatur eumdem Dei famulum amplecti, atque astringere sibi. Quod dum monachus ille aliquandiu cerneret, 0884C prae nimia admiratione stupidus haerebat, et quasi extra se erat. Tandem vero metuens, ne Patrem sanctum offenderet, si eum veluti secretorum suorum exploratorem ita sibi de proximo imminere conspiceret, silenter abscessit, intelligens nimirum ac sciens de illo homine sancto, quod vere supra hominem esset tota ipsius oratio atque conversatio.» Nos piissimam hanc historiam multa cum admiratione veneramur, testimonio utique fide digno suffultam Exordii magni saepenumero antea memorati, quae etiam habetur in libro II, Herberti, Turrium Sardiniae archiepiscopi, cap. 19, apud Chiffletium supra citatum, pag. 283. Apud Tissierium inter notas ad utrumque Exordium Cisterciense, quae habentur 0884D post paginam 262, haec observantur: «Quod de Christo viso amplecti S. Bernardum dicitur non contigit Moris, ut vulgo creditur: cum hoc coenobium fuerit fundatum sub mortem sancti Patris.»

502. Quis porro fuerit Menardus seu Medardus iste, qui sacras hasce Bernardi delicias testatur, juvat hic addere ex Manrico, qui ad annum praedictum, cap. 17, oblata sibi opportunitate agendi de fundatione monasterii Morarum, «Accepto, ait, loco, Bernardus conventum misit, cui praefecit abbatem B. Medardum, illum nimirum, cui sacram Christi effigiem Bernardum amplexantem per visum an reapse conspectam diximus. Porro vir Dei sancto familiaris, sanctus et ipse, plures alias visiones videre 0885A meruit, praecipue de dilecto sibi parente, e quibus unam . . . a Godefrido scriptam transcribamus.» Sed videsis, lector, hoc factum lib. IV Vitae S. Bernardi, cap. 1. De superiore favore Crucifixi plura alia congerit Manricus, cap. 12, quorum etiam hoc loco a nobis habenda ratio est.

503. Sic itaque pergit: «Consona tabula monasterii Claraevallis in claustro refectorii satis antiqua, delineato favore, et subscriptione posita: quae rem non semel, sed pluries contigisse, neque per visum tantum, sed reipsa, alterum asseverat, alterum probabiliter praesumit. Alibi tegitur, ait, quod, cum B. Bernardus quamdam devotissimam orationem composuisset, quae incipit:

0885B Salve, mundi salutare,

Salve, salve, Jesu chare:

Cruci tuae me aptare

Vellem vere: tu scis quare.

Da mi tui copiam,

et eam jam] coram imagine Crucifixi recitaret peroraret], tunc imago Crucifixi, solutis de cruce brachiis amplexabatur et osculabatur] eum: et pie credendum est, hoc sibi pluries contigisse. Hanc subscriptionem transcripsit ex ipsa tabula Bernardus Villalpandus anno 1199 cum illuc ab abbate Fiteriensi ad haec et alia lustranda transmissus esset. Meminit et illius Antonius Hiepius, centuria septima ad hunc annum (1153), cap. 5, eisdem verbis;» 0885C apud quem sunt variae, quas modo notavi, lectiones.

504. «Ad idem faciunt Nicolaus Salicetus, et Philotheus, ante ducentos annos plus minusve; alter prosa oratione, versu alter scribens; et quidem Salicetus adeo constanter, ut producat antiquam orationem ad Bernardum Parentem, in qua idem Christi amplexus commemoratur. Transcribit primum Bernardi ad Christum verba, sub hoc titulo in Antidotario animae: Oratio devotissima B. Bernardi abbatis Claraevallensis, quam cum semel diceret ante imaginem Crucifixi, ipsa imago de cruce se inclinans, eum amplexata est.» Dein subjungit orationem ad Bernardum, in qua per hunc dulcissimum amplexum quasi adjuratus, pro aliis intercedere rogatur ad 0885D eum, a quo meruit tantum favorem. Quin, et Henriquez in suo Menologio, Martii 23, constanter affirmat, in quodam libro coenobii Cisterciensis adnotatum amplexum ipsa, qua contigit, die designata, nempe vigesima tertia mensis Martii. Imago, inquit, Christi in cruce pendentis Bernardum amplexatur vigesima tertia die Martii. Et in adnotationibus. Ut in Martyrologio Cistercii notatum legitur. Quod si ita est, non leve pondus addit caeteris omnibus.

505. «At Philotheus ejusdem temporis auctor, (nam scripsit recens cusis Bernardi operibus, quae a nascente in Europa typographia vidisse lucem, ipsa, quae hodie etiam perseverant, perantiqua exemplaria, manifestant): Philotheus, inquam, ejusdem 0886A saeculi auctor, hunc ipsum Christi amplexum non minus prodit, cum sanctum Patrem ante illius effigiem orantem descripsisset his plane versibus:

O decus, o nostri lenimen Christe doloris!

O mihi tam duro parta labore salus:

Felix, si tantas in me convertere poenas,

Et liceat misero sic mihi posse mori.

Ipse immaturos ausim decerpere fructus:

Christe tamen dentes obstupuere tui.

Sidera, terra, fretum, Domini miserescite vestri:

Flete meos casus, sidera, terra, fretum.

Talia dum memorat, Christi pendentis imago,

Solvit in amplexus brachia nexa suos.

Hactenus Philotheus, et nos de hoc favore Christi Domini, quem tamen in Bernardo non stetisse, sed 0886B transisse ad filios, quae inferius reddemus, declarabunt.» Haec Cisterciensis Annalista.

506. His vero, quae modo retulit, addo pleniorem notitiam de tribus scriptoribus ab ipso nominatis, Philotheo videlicet, Villalpando ac Saliceto. R. D. Carolus de Visch in Bibliotheca scriptorum sacri Ordinis Cisterciensis pag. 281, non videtur satis perspectum habuisse tempus Philothei: nam dicit quidem, eum fuisse «monachum ordinis Cisterciensis, et scripsisse carmine docto et fluido tractatum insignem De vita et moribus S. Bernardi, qui impressus legitur ad calcem operum ejusdem sancti Patris:» sed de auctoris tempore tacet: quod utcunque colligitur ex prologo ejus, in quo inductio ponitur 0886C beatae Virginis Philotheum ad scribendum excitantis exemplo Baptistae Mantuani, quem lego obiisse anno 1516. Post hunc ergo scripsit ille. In eadem Bibliotheca Cisterciensi pag. 53, laudatur Villalpandus, cujus etiam ibidem opera commemorantur. «In vivis adhuc erat anno 1626,» ut ibidem dicitur. Salicetus «florebat anno 1480, et deinceps,» teste laudato bibliographo pag. 251, ubi etiam de libris ejus agit. Superest modo ut, priusquam ad supremos vitae sancti Patris Bernardi annos illustrandos perveniamus, nonnulla praemittamus, quae ad anteriores pertinent.

§ XLVIII. Conversio Arnulfi: gloria coelestis ei promissa; victoria, ut fertur, regi Lusitaniae addicta; iter cum Eugenio PP.; merita de S. Malachia, quem novit esse in coelo; cura pro rege Galliae: frater ejus asceta Cisterciensis, uti et alius.0886D

507. Non infima S. Bernardi gloria fuit conversio illustris viri Arnulfi de Majorica, tum quia illa per se fuit mirabilis, tum quia mirabilis fuit modus, quo vir sanctus eam promovit. Manricus illam intexit anno Christi 1147, quam et ibidem cap. 6, refert ex auctore Exordii magni, Arnulphi splendorem, conversionis ordinem ac modum describente. Exstant ea apud Tissierium distinctione 3, cap. 17. En tibi verba: «Dum reverendissimus Pater Bernardus aliquando provinciam Flandriae intrasset, et retia verbi Dei in capturam animarum laxaret, et nobiles, et litteratos multos de fluctibus saeculi ad littus conversionis traheret, inter caeteros illustris vir Arnulfus 0887A de Majorica, dives et delicatus, secreto in manibus ejus se reddidit. Fuit autem utriusque consilium, rem silentio tegere, propter quaedam impedimenta saeculi, usque ad ultimum diem, quo egressurus esset de terra, et cognatione sua. Erat enim magnus paterfamilias, ornatus filiis et fratribus, tantisque divitiis irretitus, ut absque suorum damno et scandalo gravi abrumpere se non posset, nisi prius domum sapienter et caute disponeret.» His de Arnulfi splendore, ac modo, quo in manus sancti Patris se totum tradidit, ab Exordii scriptore praemissis, pergit auctor idem exponere, quam mirabiliter divina clementia cum eo egerit, ut praestitutum sibi vocationis scopum attingeret.

508. «Interim vero, dum silentium istud tenerent 0887B omnia, et arcani hujus negotii causam ipsi duo soli in mundo scirent; factum est verbum Domini ad quemdam rusticum armentarium, cum boves minaret ad aratrum, dicens: Vade, dic Arnulfo de Majorica, ut secum ducat te in Claramvallem, quo proxime iturus est ad conversionem: et cum eo convertere. Audivit vero vocem, sed neminem videbat. Facta autem hac voce, coepit pauper ille attentius orare, ut, si a Domino sermo fuisset egressus, revelaret iterum auriculam ejus. Et adjecit secundo loqui ad ipsum, repetens eumdem sermonem. Accepto itaque secunda jam vice oraculo, venit ad praetaxatum virum, et ait: Verbum mihi ad te dominum meum. A quo cum fuisset ductus in partem, procidit ad genua illius, dicens: Obsecro te per 0887C Christum Dominum nostrum, ut ducas me ad Claramvallem tuam, et salves tecum animam meam. Et, si scire desideras, Dominus pius et misericors secreta tua, causa salutis meae mihi revelare dignatus est. Audiens autem nobilis ille paterfamilias verba ista, miratus et laetatus est valde. Acceptumque hominem conduxit ad se ipsum: quem etiam postmodum individuum comitem itineris pariter et conversionis habuit, habiturus, ut credimus, consortem aeternae retributionis.» Sic itaque visum est divinae providentiae vocationem Arnulfi roborare et promovere edito etiam hunc in finem coelesti oraculo. Nec vero ille vocem Domini audiens obduravit cor suum.

509. Nam, uti pergit auctor Exordii magni, «Explicitis . . . 0887D negotiis, pro quibus moram fecerat, venit Claramvallem, tam submissus humilitate, quam sublimis divitiarum affluentia: multaque eidem monasterio de suis facultatibus contulit: sed et aliis nonnullis coenobiis dona largitus est. Beatus vero Bernardus, de conversione ejus multum exhilaratus, talem de eo in conventu fratrum sententiam protulit: De conversione fratris Arnulphi nec minus admirandus, nec minus glorificandus est Christus, quam de resurrectione Lazari quatriduani; eo videlicet, quod in tantis deliciis clausus atque sepultus, velut in tumulo jacebat, et quasi vivens mortuus erat.» At quam suaviter et paterne vir sanctus Arnulphum, contractas in vita saeculari peccatorum sordes sacramenti poenitentiae lavacro eluentem, 0888A tractarit, operae pretium est audire ex laudato auctore: «Huic, inquit, confitenti cum gemitu et lacrymis multis delicta universa, quae in mundo contraxerat, B. Bernardus intuens cordis ejus amarissimam contritionem, et ad omne opus bonum spontaneam voluntatem, injunxit ei, ut Pater noster tribus vicibus diceret, atque in suo proposito deinceps usque ad mortem perduraret.

510. «Quo ille audito contristatus respondit: Ne, quaeso, irrideas famulum tuum, beatissime Pater. — In quo, ait, te irrideo? — At ille ait: Jejunia septem annorum vel decem non sufficerent mihi etiam humiliato in sacco et cinere: et tu mihi praecipis, Pater noster tertio dicere, et in ordine perseverare? — Et sanctus ad eum: Ergone tu me melius nosti, quid 0888B te oporteat facere ut salveris? An forte tibi parum videtur, ordinem tenere, et in ipso usque ad mortem perseverare? — Ille vero respondit: Absit ab anima mea tam iniqua praesumptio! Sed propter Deum obsecro, ne mihi parcas in praesenti, ut melius parcas in futuro: et talem nunc impone poenitentiam, quatenus post mortem carnis ad requiem sine poena perveniam. — Cui beatus Pater ait: Fac, ut locutus sum: et securum te facio quia, deposita mole corporis, mox ad Deum sine molestia pervolabis. Hoc itaque responso quasi divinitus accepto, confortatus est nimis, adeo ut deinceps nulla tentationum violentia, nulla infirmitatis molestia, posset a cursu desiderii, quo totus in Deum pergebat, aliquatenus retardari. Erat autem circa observantiam ordinis, 0888C et custodiam cordis sollicitus et timoratus nimis: ita ut neminem vidisse me recolam tam studiosum propriae conscientiae mundatorem.» E quibus ultimis verbis colligitur, ei, qui ista narrat, Arnulphum non modo synchronum, sed etiam apprime cognitum fuisse. Caetera, quibus deinde religiosissimi istius ascetae elogium contexitur, apud eumdem auctorem inspici possunt. Conveniens autem omnino fuit, hanc mirabilem non praeterire conversionem, cujus utpote gloria in S. Bernardum ex Arnulpho, tanquam ex filio in parentem egregie derivatur.

511. Historicus Cisterciensis ad ann. 1147, cap. 9, narrationem exhibet de Alfonso I Portugalliae rege, qui Scalabim (vulgo Santaren) expugnaturus, votum 0888D fecerit Christo in favorem Cisterciensium: additque, virum sanctum ei promisisse victoriam, prece a se promotam, visamque et annuntiatam in Claravalle. Accedit eo ratio temporis, circa quod difficultatem esse fatetur: datur item epistola regis ad Bernardum, nec non hujus ad illum. Verum huic facto, quod refertur, securius nos suffragaremur, si probatioris et antiquioris notae scriptores produxisset Manricus, quam Britum et Brandaonium. Inter ea vero, quae idem Manricus de hac re memorat, occurrunt nonnulla, ad ejusdem persuadendam veritatem non ex omni parte faventia: etenim, dum e «subscriptione recenti,» ut fatetur, nonnulla retulerat; observat, «plura» esse ibidem, «sed tempus praevenientia.» Deinde, exposita re gesta, subdit: 0889A «Haec Brito ex antiquis exemplaribus; quae tamen dum Gerardum Bernardi fratrem colloquentem inducunt, quem constat obiisse ante septennium: ut non suspecta, corrupta esse apparent, atque additis quibusdam depravata.»

512. Summatim indicamus, quae in Historia Cisterciensi ad annum 1148, cap. 5, prolixius referuntur, videlicet Eugenium papam Trevirim profectum, assumpto secum Bernardo, celebrasse concilium super revelationibus et scriptis S. Hildegardis virginis; episcopum Virdunensem ad illam misisse; scripta et revelationes approbasse, etc., sed illa ibidem legi possunt. Vide etiam praemissa a nobis de hac virgine § 39. Eadem Historia Cisterciensis ad annum mox indicatum cap. 6, ita pergit: «Tres 0889B menses Treviri Eugenius papa fecit: post quos (in Galliam reversus, Claramvallem (incunabula suae religionis) dein Cluniacum, demum Cistercium visitans, utrique se familiae praesentavit, utramque fovit. Bernardus ejus viae perpetuus comes, dum ne tunc quidem continuis parcit miraculis, amantissimum sibi filium, patremque, quin totius Ecclesiae, pene in dispendium vitae potuit adducere. Tantus enim concursus populorum, quacunque pergeret, sanctum sequebatur, ut ne pontifex quidem liber ab oppressione, obrueretur a turba, aegre tandem periculo abducendus.» Factum describit Gaufridus lib. IV Vitae cap. 5, ubi etiam de miraculis. Manricus cap. 9, de S. Malachia scribens varia ex praesulis istius dignissimi Vita, a S. Bernardo graviter 0889C et pathetice ad posteros transmissa, colligit, quaeque ab ipso facta sunt extremo, quo inter mortales degebat, tempore. Capite autem 10, scribit de ejusdem pontificis sanctissimi a Claravallensibus suscepti morbo, mortisque praedictione, nec non piissima ad eam obeundam praeparatione, atque suavissima obdormitione in Domino, miraculo etiam illustrata. Verum haec et alia mellifluo Bernardi calamo expressa videre licet in praeclara illa, quam memorabam, Malachiae Vita, e qua liquidissime apparet, quanti sanctum hunc sanctus noster faceret, et quam tenero eumdem affectu complecteretur.

513. Illud autem, quod in ejusdem Vitae praefatione, 0889D Congano abbati inscripta, narrat sibi a Malachia, extremum jam exhalaturo spiritum, fuisse praestitum, notari meretur ipsis sancti Patris verbis. Sic narrat: «Accurri ego, ut benedictio morituri super me veniret. At ille, cum jam membra alia movere non posset, fortis ad dandam benedictionem, elevatis sanctis manibus super caput meum, benedixit mihi, et benedictionem haereditate possideo.» Sed ulterius etiam progressa est magnitudo amoris et aestimationis. Etenim «cum corpus sepulturae praepararetur,» ut narrat Manricus cap. 11, «dum lavandum exuitur vestibus a lavacro resumendis, devotus abbas (quod supra notabamus) pio et amico furto certe fideli, tunicam in qua sanctus obdormierat, cum propria permutatam latenter abstulit, 0890A qua uteretur in festis solemnioribus ad offerendum missae sacrificium, et in qua demum, cum obiret, sepeliretur. Rem, quandiu vixit, omnibus occultam; sed post obitum ab ipso revelatam, detectamque Godefridus, qui Bernardi Vitam scripsit . . . , narrat.» In funebri autem S. Malachiae Officio «offerens pro ejus transitu venerabilis abbas hostiam salutarem, gloriam ejus, Domino revelante, cognovit, et, eodem inspirante, sacrificio jam expleto, formam mutavit orationis, et collectam intulit, quae ad sanctorum pontificum celebritates, non ad commendationem defunctorum pertinet, ita dicens: Deus, qui beatum Malachiam pontificem sanctorum tuorum meritis coaequasti,» etc. Adisis Gaufridum lib. IV, cap. 3, e quo haec extraxi.

0890B 514. Hoc alias a viro sancto factum fertur in Annalibus Cisterciensibus cap. 11, citato, n. 3, e quo huc transcribo ista: «Eumdem sanctum ante annos ut minus sexdecim, cum pro Alberone Virdunensi episcopo celebraret, hoc ipsum fecisse, Antonius Demochares praecedenti saeculo ex libro Antiquitatum magistri Richardi (de) Wassebourg, archidiaconi Virdunensis; atque hoc nostro, uterque in catalogo episcoporum Virdunensium, et Joannes Chenu vulgarunt, totidem verbis: Albero de Chini anno 1131 moritur].» Sed apud Sammarthanos mox citandos scribitur, tunc ad episcopalem dignitatem promotus fuisse.) Pro isto B. Bernardus, cum cantaret missam, mutasse collectam defunctorum in collectam confessorum traditur. Haec illi: 0890C nos nec negare audemus, nec asserere: certe ejusmodi actiones semel in gloria, si repetantur, magna ponderis sui parte carebunt. Quid, quod id ipsum tertio itidem factum pro Alberico cardinali episcopo Ostiensi, quem anno praecedenti defunctum diximus, Joannes etiam Pistorius adnotavit in Chronico Belgico, anno 1138: Anno (inquit) Conradi decimo quarto moritur apud Virdunum Ostiensis episcopus cardinalis dominus Albericus, ad cujus tumulum B. Bernardus missam pro eo celebrans, cum venisset ad collectam post concionem communionem] pro mortuo, dimisit, et collectam de confessore dixit.

515. «Verum est tamen, hos duos forte eumdem (esse) ex loci identitate, nempe Virduni, nec magna 0890D nominum Alberici, Alberonisque distantia, irrepente errore, qui non facile postea discernatur. Nobis certa suis locis adnotantur; dubia, vel obiter sufficiat tetigisse.» Huc usque auctor Annalium Cisterciensium. Apud Sammarthanos in Gallia Christiana inter episcopos Virdunenses pag. 1167, in Alberone de Chiny haec etiam lego: «Pro quo missam celebrans B. Bernardus, collectam defunctorum mutasse dicitur in collectam confessorum, cum is Albero videlicet, obdormisset in Domino, anno 1158.» Itane vero, dum S. Bernardus jam ab anno 1153 obdormierat in Domino? Sequitur itaque, ut vel illud factum sit apocryphum, vel annus falsus. Manricus «anno praecedenti,» id est 1147, «defunctum» 0891A scribebat supra Albericum; «annus» autem «Conradi decimus quartus» incidit in annos Christi 1151 et 1152, atque adeo illa mutatio collectae, quae supra narrabatur, secundum Manricum debuisset accidisse annis circiter quinque post mortem Alberici; quod cum Pistorio, quem citat, neutiquam cohaeret: atque hinc factum videri posset apocryphum; nisi alia essent, quae facerent illud magis accedere ad verum. Sunt autem illa. 1o Quia hoc habetur apud Gaufridum lib. IV Vitae sancti Bernardi cap. 3, etiamsi non sit scriptum ab ipso Gaufrido, sed Gaufrido insertum ex ms. in editione Horstii, et in Mabilloniana uncinis [ ] etiam a Gaufridi textu discretum; in qua Mabilloniana editione ad ejusdem textus marginem notatur pro «Alberti,» sicut ibi est, 0891B nomen «Alberici» legendum. 2o Quia ibi dicitur praesens factum contigisse «ad tumulum . . . noviter ante defuncti,» Alberici videlicet. 3o Quia in Alberici Chronico, Triumfontium monachi, ordinis Cisterciensis, in episcopatu Catalaunensi, quod vulgavit Leibnitius tomo II. Accessionum historicarum, et cujus auctor floruit seculo XIII, praedicta mutatio diserte narratur pag. 320, his verbis: «Anno 1151 . . . moritur apud Virdunum Hostiensis episcopus cardinalis et legatus dominus Albricus, ad cujus tumulum B. Bernardus missam celebrans, cum venisset ad postcommunionem, collectam pro mortuo dimisit, et collectam pro uno sancto confessore dixit.» Hinc videtur satis confirmari factum S. Bernardi, ac refutari annus 1147, morti Alberici cardinalis 0891C apud Manricum assignatus, uti et apud Ciaconium in Vitis pontificum Romanorum et cardinalium tomo I, col. 993, ubi etiam exstat mutatio ista collectae.

Haec occasione S. Malachiae dicta sunto: de quo etiam consuli potest Manricus cap. 11, superius allegato, num. 4, in quo profert epitaphium S. Malachiae sepulcro inscriptum, quodque a «Bernardo Patre conscriptum, hodieque perseverat,» ut ibi dicitur, «sub ejus nomine.» Alia, quae soluta oratione de hoc sancto pontifice litteris mandavit, recensentur in ejusdem capitis decursu: quod ita concludit Manricus: «Caeterum, quod ad Malachiae adventum ad Claravallenses attinet . . . ne vel defunctus frustraretur 0891D optatis votis, non solum pallia ab Eugenio Hiberniae data, verum et auctas archiepiscopales sedes, adnitente Bernardo, et juxta numerum provinciarum illius insulae quatuor designatas, anno 1153 quo evenisse constat, referemus.» At nunc alia nos vocant, quae refert Manricus ad ann. 1149.

516. Cap. 1, num. 5, occurrit vir sanctus bono publico iterum intentus, dum datis ad Sugerium abbatem S. Dionysii, et, absente rege Ludovico juniore, monarchiae Galliarum moderatorem, obnixe conatus est impedire monomachiam exsecrabilem inter Robertum regis fratrem, atque Henri cum Theobaldi comitis filium, quae tunc utrinque erat indicta ad tempus praestitutum. Consule epistolam 376, inter Bernardinas in Mabillonii editione. Epistola 0892A autem 377, ad eumdem data spirat singularem affectum sancti Patris erga salutem regni Galliarum ac regis, qui nondum tunc redierat ad suos post infelicem successum belli sacri. Ad haec, epistola in S. Bernardi persona a Nicolao scripta ad Emmanuelem imperatorem Constantinopolitanum, qua commendatur ei exercitus Christianorum tempore militiae transmarinae istius, nonne indicio est, virum sanctum egregie invigilasse communi bono reipublicae Christianae? Epistola illa profertur in Annalibus Cisterciensibus allegatis, num. 9.

517. Illustris praeterea non minus sancto Patri exstitit Henrici, qui erat regis Ludovici germanus frater, conversio ad institutum Claravallense, quam mundo venerabilis, atque ex rerum circumstantiis 0892B spectabilis. Audiamus Manricum cap. 3, num. 7: «Convenit ille Bernardum in Claravalle, negotia quaedam regni tractaturus: sed quae ipse pro regno temporali, in coeleste Bernardus commutavit, vocato homine, et tracto per efficaciam verbi aut orationis.» Robertus de Monte, qui sub isto nomine vulgatus circumfertur, rem innectit anno Christi 1149. «Henricus, ait, Ludovici Francorum regis germanus, contempto mundi schemate, pro Christo in Claravalle indutus monachali schemate.» Quonam autem modo conversio ista acciderit, narrat Gaufridus in Vita S. Bernardi lib. IV, cap. 2. Sanctum vero hujusce eventus, priusquam contigerit, praescium fuisse, videtur haud obscure significare 0892C biographus idem, dum Henrico ista a Viro sancto praenuntiata testatur: «Confido, ait, in Domino, nequaquam in eo te moriturum, in quo nunc positus es: sed velociter experimento proprio probaturum, quantum tibi istorum (Fratrum Claravallensium) prosit oratio, quam expetisti. Quod eodem postmodum die non absque multorum admiratione completum est.»

518. Sed mirabilis admodum fuit mutatio dexterae Excelsi per Bernardum facta, et praeter spem omnem ab eo praenuntiata, in Andrea, qui comitatus fuerat laudatum Henricum, dominum suum, ad Claravallenses. In hunc ille invehebatur tamquam in ebrium et insanum, convitia etiam et blasphemias evomens, sancto Patri nomen falsi prophetae 0892D tacita cogitatione impingens, et die altera monasterium ejus diris devovens. In causa erat domini sui conversio; sed vehementi Spiritus sancti impulsu victus nocte proxima, et ante diluculum surgens, rediit ad monasterium, ac veluti ex altero Saulo in Paulum alterum mutatum se exhibuit, teste biographo mox allegato, qui mirandam hanc mutationem longiore sermone describit.

§XLIX. Imperat feris; dissidentem pacificat; mortuum ad vitam revocat; prodest Aurelianensi episcopo; respondet Praemonstratensi abbati; Henrici, regis Galliae fratris, morbus, religiosa professio, episcopatus; Sancti vaticinia; aqua in vinum mutata; obitus Theobaldi comitis.

519. «Hoc item anno, nimirum 1149,» quantum 0893A ex serie historiae licet conjicere, cum comites Viennae, atque Florestae [f. Forestae, inf. comes Forensis] invicem impugnarent, . . . Bernardus Pater componendis rebus, atque animis pacandis vocatus est . . . obviatum ab auctore discordiae consiliis pacis, et duo lupi in itinere objecti, supra insitam saevitiam furentes rabie . . . terruere venientes, et pene cunctos a coepto revocarunt. Consultum de retrocessione est a sociis viae, ne sanctum periculo exponerent in detrimentum rei publicae Christianae. At beatus abbas charitate flagrans, et fide fervidus, nec ab opere pacis dimovendus, angelus pacis, periculum non tam contempsit, quam amovit.» Haec e Cisterciensi historico ad annum modo designatum cap 5, 0893B num. 1. At rei gestae seriem accipe, lector, ex Joanne eremita in Vita S. Bernardi lib. II, num. 8, col. 1288, editionis Mabillonianae: «Burgundiam, inquit, adibat, comitem Forensem, et comitem Viennae pacificaturus. Transiens autem per quamdam villam, audivit ab incolis loci illius, duas feras immanissimas, quae vulgo dicuntur varoli, in nemore proximo desaevire. Quod cum audissent socii ejus, rogaverunt eum regredi, quia malebant duabus dietis vel multo amplius divertere, quam se periculose feris objicere. Quibus nolens consentire, respondit, se nunquam divertere tali causa. Nec mora, et ecce ferae progredientes in planum, occurrerunt eis terribili hiatu quasi ad devorandum. Quas ubi vident fratres, prae timore nimio cuncti 0893C mox ad sanctum virum fugerunt, latitantes circa eum, clamaveruntque una voce: Pater sancte, libera nos. At ille: Quid timidi estis, modicae fidei? Ad hanc vocem manu elevata signum crucis feris opposuit: quae statim factae sunt tanquam lapides, tanquam nullam penitus habentes nocendi potestatem. Quo signo viso, omnes, qui aderant, gratias exsolverunt viro Dei immensas. Hoc vero audito, vicini valde laetificati sunt: prae timore enim ferarum egredi non audebant pauciores quam duodecim.

520. «Proficiscens inde sanctus Bernardus venit ad dictos comites: qui, cum pacem ab eis quaesisset, Forensis comes ei humiliter consensit. Comes autem Viennae improbe refragatus est, dicens quod nunquam esset cum adversario pacem habiturus, 0893D donec eum exsulare coegisset: collectoque exercitu terram illius aggressus est. Tunc Forensis comes timore perterritus S. Bernardum exoravit, quatinus ab omnipotente Deo victoriam impetraret. Beatus vero Bernardus victoriam ei confidenter promisit. Hac fide confortatus hostes suos invasit, cepitque comitem, et hostium tantum numerum prostravit, ut vix aliquis vivus evaderet. Hujusque victoriae gratias reddidit sancto Bernardo.» Hactenus biographus Joannes eremita, qui paulo post n. 11, col. 1289, aliud illustre prodigium litteris commendavit in haec verba:

521. «Dum navigaret aliquando per Ligerim, navicula ejus forte concussit ponticulum, cui puer 0894A supererat: qui statim in fluvium delapsus est, et necatus. Et excitati occurrerunt vicini, defunctum puerum plangentes quem sanctus vir jussit sibi afferri; eoque defuncto oblato, oravit sanctus. Puer itaque, videntibus cunctis, qui aderant, et Deum una voce collaudantibus, ad orationem sancti statim suscitatus est. Tunc a die illa et deinceps hominem Dei, ut patrem filius affectuosissime diligens, postea profectus in Claramvallem, ibi conversus factus est, dictus Tescelinus Nascardus, quia de aqua fuerat sublatus, et piscatus sicut piscis.» Manricus nuperrime assignatus, num. 3, de hoc miraculo etiam tractat; sed dubitat an «in hoc itinere an in diverso» acciderit; «certe» tamen «per 0894B hoc tempus censet patratum: cui sequens subdit epiphonema: Sic Bernardus Martino comparatus, quod in pluribus aliis superius vidimus, in hoc etiam ei similis evadit, trium mortuorum suscitator magnificus: blasphemi hominis, quem Deus morte multaverat: mulieris exstinctae ad Claramvallem, et hujus in fluvio submersi adolescentis, quos de faucibus mortis liberaverit.» Sed Annalista idem ostendit, se nomen auctoris non satis hic habuisse perspectum, e quo haec desumpta sint: nam postquam narraverat eventum duorum comitum, quem supra dedimus, citatur ab eo «antiquus auctor, quem Sylva transtulit;» miraculo autem de suffocato in aquis, et vitae redonato per virum sanctum, subjicit ista: «Haec idem auctor Gallus, ex 0894C quo Sylva; et nos hactenus dicta: quem Joannem eremitam multi putant alii alium, sed coaevum, et fidei integrae: de cujus dictis non liceat dubitare.»

522. At quaeret curiosus lector, unde deducta sit allusio ista etymologica «dictus Tescelinus Nascardus, quia de aqua fuerat sublatus, et piscatus sicut piscis?» Respondeo: Nomen Tescelinus puto ei proprium fuisse ante submersionem, nec post illam mutatum: quod confirmatur ex eo, quod pater S. Bernardi gesserit idem nomen: unde arguere licet, nomen Tescelini fuisse nomen proprium, et hominibus dari solitum aliquando saltem: ita ut videatur haec quaestio cadere in solum cognomen Nascardus. De quo accipe sequentem conjecturam valde 0894D probabilem. Menagius in Dictionario etymologico vel originibus linguae Gallicae, ad vocem nasse colligit ista: «Nasse, instrumentum piscatoris; a Latino nassa. Festus: Nassa, est piscatorii vasis genus, quo cum intravit piscis, exire non potest. Isidoribus lib. IX, cap. 5. Nassa, ex viminibus tanquam rete contextum ad capiendos pisces. Plautus: Nunquam Hercule ex ista nassa hodie ego escam petam. Silius Italicus:

Haud secus et vitreas solers piscator ad undas

Ore levem patulo texens de vimine nassam.

Quae mihi videntur propositae modo quaestioni solvendae perquam accommodata: quasi dicas Nascardum appellatum, quia virtute Bernardi, sicut nassa 0895A pisces solent, ex aqua extractus fuit. Superest, ut paucula alia, quae de Bernardo ad praenotatum annum habet conditor Annalium Cisterciensium, non praetermittamus.

523. Cap. 7, refert, praesulem Aurelianensem Bernardi consilio amplexum fuisse institutum ordinis Cisterciensis: cujus rei circumstantias, satis diu extractae, uti vult Manricus, paulo altius repetemus. Idem itaque historicus ad annum Christi 1146, cap. 2. num. 8: «Sub idem, inquit, tempus, quantum ex serie epistolarum Bernardi, et earum contextura liquido constat, Eugenii (papae) zelus constans pro veritate Aurelianensem episcopum (Manassem tabulae videntur indicare) infulis abdicatis aut projecit aut traxit ad Claramvallem. Is genere nobilis . . . conversatione 0895B profanus . . . , pontificalis dignitatis insignia levitate morum, gravitatem ecclesiae Gallicanae perniciosis exemplis dehonestabat . . . Ad Eugenium delatus . . . , quae per testes defendere non poterat, per intercessores saltem attenuare, atque exponere veniae deliberabat, et totam fere Galliam commovebat, ut flecterent Eugenium, aut conciliarent . . . Scripsit pro eo Ludovicus rex, scripsere et proceres, scripsit et venerabilis Petrus Mauricius. Unus in tota Gallia Bernardus fuit, qui, ut scriberet, adduci nunquam potuit. Quin cum Eugenius obduratus adversum preces, virum sisti judicio praecepisset . . . , propositum firmavit litteris tunc demum datis in hunc tenorem.» quarum fragmentum, quod huc pertinet, subditur, quodque legi potest apud Mabillonium in principio 0895C epistolae 245. «His litteris,» sicut pergit Historicus Cisterciensis num. 9, «Bernardi firmatus pontifex, accusatoribus solemnem diem indixit, quem accusato non minus intimavit . . . At quid cum ipso, et in ipso factum sit, qualiterque . . . in purgatione facienda per episcopos, cum adhuc lis penderet, nec desperata, nihilominus ipse episcopum ultro exuens, quem solum non propitium expertus esset, Bernardum sibi elegerit magistrum, parentemque humilis monachus factus in Claravalle, anno 1149, quo evasisse [f. evenisse] constat, lite eousque protracta . . . more nostro commodius referemus.»

524. Hanc porro rem gestam prolixo sermone describit ad annum 1149, cap. 7, quod modo citabam, 0895D ubi datur videre, indictam quidem praesuli Aurelianensi fuisse purgationem; sed post maturam cum S. Bernardo deliberationem, consultiusne esset, abdicare infulas, an super illis litigare, viri sancti consilio exuisse episcopum, atque monachum Cisterciensem induisse. Quaenam vero in ipsius favorem deinde fecerit sanctus Pater apud Eugenium papam patet ex illius epistola 246, ad hunc data, quae apud Mabillonium aptatur anno Christi 1146, et sic incipit: «Tempus est, ut et ego scribam, non jam pro episcopo, sed pro paupere et humili monacho,» etc. Mabillonius in notis brevioribus ad epistolam 245 animadvertit duo, quae non conveniunt cum narratione jam recitata ex Annalista ordinis Cisterciensis. Etenim ab eo differt in signando nomine episcopi 0896A Aurelianensis, et in tempore abdicati ab eo episcopatus, utrumque breviter ad illas epistolae voces: «Pro Aurelianensi episcopo,» observans: «Nempe Helia, inquit, qui gravium criminum accusatus, cum neque per se, neque per regem aut amicos, Eugenium flectere potuisset anno 1146 episcopatu sponte cessit, ex aliis Notis, et epistola sequente.» Ex hujus quippe anno, quo notatur scripta, et ex verbis, quae paulo ante ex eadem protuli, praesul ille tunc non praesul erat amplius, sed monachus. In Notis autem fusioribus ad eamdem epistolam, accusatio ipsius innectitur anno 1144, ibidem alia videri possunt.

525. Historicus Cisterciensis ad annum Christi 1150, cap. 3, memorat difficultates, quae inter duos 0896B praeclarissimos ordines, Praemonstratensem videlicet et Cisterciensem, obortae sunt. Ad hos scriptae a Praemonstratensi abbate litterae causam praebuere S. Bernardo rescribendi praedicto abbati, condita epistola, quae est inter Bernardinas ordine quinquagesima tertia supra ducentesimam apud Mabillonium; et in qua expendit objectas a Praemonstratensibus querelas, singulisque earum capitibus respondens, liberam et vividam pro se ac suis apologiam contexit, eamdem concludens terminis apprime exprimentibus summam, qua erga Praemonstratensium familiam afficiebatur, benevolentiam, ac studium procurandae cum ea pacis.

526. Idem, qui supra historiographus cap. 6 scribit ista: «Interea Henricus, Ludovici frater, 0896C quem anno praecedenti conversum, ac suae, ut ipse dicebat, desponsationis solemnem diem praestolantem commemoravimus (ante an post professionem non satis constat) ingenti vitae et victus mutatione in febrim incidit molestam satis, et periculosam; non sine ingenti dolore Bernardi Patris, qui in regio sanguine generosum contemptum gloriae . . . venerabatur. Medicos medicinasque arte factas in conventum inferre, nequaquam utile; sed aegrotanti Henrico non subvenire, pene inhumanum, visum Bernardo et fratribus est; ut Parisios curandus deferretur . . . Non curru, non lectica vectus discessit, quamvis infirmus, nec equo ornato stramentis decentioribus: rusticanis insedit regius adolescens, 0896D qualia decebant monachum, qui se regum et filium et fratrem esse longe minoris faciebat, quam monachatum.» Legi potest de discessu ipsius, ac viae sociis epistola Nicolai, cujus verba ibidem referuntur. Deinde autem cap. 7, idem Henricus, votis solemnibus Deo nuncupatis, postquam saluti pristinae ac Clarae-Valli suae redditus esset, ad cathedram Bellovacensem promotus fuit. Bernardus in hac re quomodo se gesserit, quomodo Henricus; quaeque adhibita sint media, ut ambo consentirent, legere pluribus ibidem licet. Haec e diversis duobus capitibus citatis nos hic simul conjunximus. De obitu autem Gaufridi de Amaio apud Claravallenses, prout sanctus Pater praedixerat, adisis Manricum cap. 6. qui cap. 8, agit de famoso illo ac infami Nicolao: 0897A sed nos historiam istius sycophantae collegimus supra per anticipationem temporis.

527. Sequitur annus Christi 1151. ubi cap. I. Manricus inter alia tractat de Raynaldi seu Rainardi, viri magni in ordine Cisterciensi, ejusdemque monasterii abbatis, morte a S. Bernardo denuntiata; de qua re consulesis Gaufridum biographum lib. IV. Vitae sancti Patris cap. 3, num. 19. Deinde subjungitur in Historia Cisterciensi n. 8, mors Sugerii, abbatis S. Dionysii, superius a nobis laudati; ad quem, imminente jam ei morte, exstat epistola S. Bernardi ordine 266 qua ipsum hortatur ad eamdem intrepide excipiendam. Praesenti anno 1151, etiam illigatur epistola 270, ad Eugenium papam in causa prioris Carthusiani contra trangressores quosdam, 0897B post suborta inter eos dissidia. Vide Manricum hic cap. 2, et notas Mabillonii ad istam epistolam. «Hoc ipso anno,» uti vult historiographus Cisterciensis in eodem capite n. 9, «Bernardus pensum solvens, et solitum de Consideratione librum ad Eugenium pontificem scribens, multa deplorat in Romana curia, quae per ipsum corrigenda esse deberent; sed praecipue frequentes legationes in Hispaniam, praesertim quaestuosas legatis, verum Ecclesiae non inutiles tantum, sed nocivas.» Deinde recitat fragmentum libri III, ex eodem opere. Sed rectius illa distulisset historicus ad annum 1152, propter rationes, paragrapho proxime sequenti a nobis assignandas. Ex his itaque conficitur, virum sanctum in postremis quoque vitae suae annis, sicut consueverat in prioribus, 0897C nunquam non fuisse attentum ad captandas occasiones vel studio quaesitas vel sponte oblatas, ut operam conferret in commodum publicum Ecclesiae, aut particulare alicujus communitatis vel personae. Accedit eo illud, quod Manricus ad annum 1151, cap. 6, observat his verbis: «Hoc ipso anno compilatum Decretum per Gratianum, Benedictinum monachum, ex codice bibliothecae Vaticanae, Baronius notat ad hunc annum: Decretum Gratiani, monachi sancti Felicis Bononiensis, Ordinis sancti Benedicti compilatum in dicto monasterio anno Domini 1151, tempore Eugenii papae III. Verum neque id sine Bernardo factum lego in notis ad Historiam Joannis Dubravii lib. IX, lit. G: Sancti Bernardi 0897D (inquiunt) Claraevallensis abbatis hortatu, Gratianus pontificum decreta compilavit.» Sic observat Manricus.

528. Et mox num. 7: «Claudat,» inquit, «caput miraculum Bernardi satis illustre, per hoc tempus patratum, sed multos adhuc post annos perseverans. Fons aquae foetidae conversus in fontem vini . . . Id a Joanne eremita memoriae proditum, cum eumdem nancisci non potuerim, ex transcriptore Sylva accipiat lector.» Sed cum illud in Vita ab isto Joanne condita, et post Chiffletium nostrum a Mabillonio vulgata, in promptu sit, alioque ibidem modo narretur, ex editione Mabillonii col. 1289 et 1290, factum damus: «Cum pertransiret die quadam circa horam sextam vir venerabilis finagium [i. e confinium] de 0898A villa, cui nomen Columbeium in fossa, invenit fontem in itinere suo a pecoribus conculcatum. Cumque ibi consisteret, jussit sibi et discipulis suis panem ministrari in eodem loco. Illi vero, quia locus ille inhonestus videbatur, volebant potius in alium locum transire: dixeruntque ad hominem Dei: Non est, inquiunt, Pater, hic locus idoneus ad manducandum. Transeamus hinc, donec ad locum veniamus ubi honestius manducare possimus. Locus enim iste coinquinatus est a pecoribus, et juxta viam quotidie tritam ab itinerantibus. Vir autem Domini noluit acquiescere sermonibus eorum. In proximo autem erant viri quidam magni nobilitate et opibus, qui obviam occurrerunt ei de villa praedicta, volentes eum ducere in domos suas.

0898B 529. «Qui nullatenus voluit eis assentire, praecipiens magis, ac magis in praedicto loco escas sibi praeparari. Tunc vero unus ex discipulis suis, Hemericus nomine, dixit ad eum: Quid est hoc, Pater, quod vis facere? quia hic locus foetet, et a pecoribus est coinquinatus: et tu vis in eo manducare? Hunc igitur sermonem cum audisset vir Dei, ultra sustinere non potuit, sed aperuit os suum, et prophetare coepit coram omnibus, dicens: Audite me, fratres, et qui mecum estis omnes. Dico vobis in verbo veritatis, quia veniet tempus, in quo multi hunc locum requirent, ut in eo ab infirmitatibus variis curentur. Sanctus est locus, utpote a Domino sanctificatus. Hoc cum audissent discipuli, acceperunt panes et cibaria, comederuntque cum eo, et alii multi; plures 0898C namque venerant obviam, ut supra diximus. Tunc vir Dei elevans manum suam, signo crucis super fontem edito, benedixit eum, et sanctificavit, dixitque ministris: Haurite, propinate comedentibus. Ministri autem hauserunt aquam, et impleverunt scyphos; et versa est in vinum: biberuntque omnes qui aderant, et gratias exsolverunt Deo immensas, dicentes cum gaudio magno: Vere homo iste sanctus est, vere Spiritus sanctus habitat in eo

530. «Igitur vir beatus post cibum, quemdam virum de praedicta villa, nomine Joannem, vocavit, qui dives et abundans erat valde; praecepitque ei, ut praedictum locum curaret, et a sorde mundaret, et de lapidibus muniret, ne pecora illum coinquinarent. Adjecit etiam dicens: Si hoc, inquit adimplere 0898D nolueris, scias, te ante obitum talem penuriam pati, quod in morte, ubi revolvi possis, panniculum non habebis, Illo autem pigritante, imo nolente jussa beati viri adimplere, res, prout sanctus ei praedixerat, subsecuta est. Nam in morte de tota possessione sua sudarium habere non potuit, juxta verbum hominis Dei. Quis haec sine spiritu prophetiae virum sanctum praedixisse dubitet? Multa quoque, dum adhuc viveret, prophetavit, quae in effectum succedere vidimus longo tempore post gloriosum transitum ejus. Nam de fonte praedicto, sicut praedixerat, multa evenerunt miracula. Nunc etiam, si cujuspiam corporis membrum, quolibet dolore gravatum, ex aquis fontis illius fidei devotione fuerit 0899A perfusum, cognitum est a multis, in melius reformari. In potu quoque sumptae, diversarum infirmitatum incolumitati prosunt. Nam et si quis febris gravi laborans incommodo, inspirante confessore Christi Bernardo, desiderium habuerit hauriendi, protinus ut hauserit, convalescit, et ita exstinguitur vis febrium, ceu si videas super immensum rogum projectis undis universa incendia repente exstingui. Tertianarum, quartanarum febrium ignibus accensis, ut potatae fuerint, dolores compescunt.»

531. Mortem Theobaldi, comitis Campaniae, cujus supra mentio non parca occurrit, in hunc annum 1151 incidisse, invenies apud Manricum cap. 6, uti et alia plura, videlicet vitae integritatem ex variis scriptoribus, qui ibidem assignantur; locum sepulturae; 0899B illustrem viri in suis per regia matrimonia cohonestationem; epistolam S. Bernardi, sincerae erga eum amicitiae testem, ordine 271, monachatum denique Theobaldi reprobatum tanquam apocryphum.

§ L. Archiepiscopi Lundensis peregrinatio ad S. Bernardum; hic illum a se discedentem miraculo prosequitur; ratio temporis librorum de Consideratione; variae praedictiones; turbae in Lotharingia compositae; luctus filiorum in ultimo morbo Patris; hujus pro illis cura.

532. Pervenimus ad annum Christi 1152, vitae magni Patris penultimum, ad quem annum cap. 3 ita loquitur Annalista Cisterciensis: «Inter haec venerabilis Eskyllus [al. Eskilus, Eschilus], Lundensis archiepiscopus, 0899C Danorum primas, idemque apostolicae sedis legatus per totam Daniam . . . , Claramvallem adire deliberavit, Parentem sanctum per tot pericula terrae marisque, per sumptus, per incommoda vitae visitaturus. De ea peregrinatione Saxo Grammaticus, pagina 310, ad medium: Eodem tempore Eskyllus domesticis supra vires negotiis fatigatus, dum quieti intentius consulit, proficiscendi licentia a rege difficiliter extorta, nobile Galliarum coenobium, quod Claravallis nuncupatur, petivit, ibique asperum patriae convictum voluntariae peregrinationis lenitate mutavit, jocundiorem rerum usum apud exteros, quam inter cives habiturus.» Sed quae hic narrantur ex isto auctore, plenius exstant apud Gaufridum in Vita S. Bernardi lib. 4, et in 0899D Exordio magno distinctione 3, cap. 25.

533. Addit idem Manricus, in votis fuisse venerabili isti praesuli, privatam in Claravalle vitam ducere, relictis infulis; sed viro multis perutili, imo etiam necessario, id a sancto Patre dissuasum fuisse tunc temporis. Mira quoque sunt, et S. Bernardo perquam honorifica, quae de pane, sola ejus benedictione dudum servato a corruptione; item quae de dente et capillis viri sancti (detulerat illa secum Eskilus e Claravalle profectus) memorat Annalista allegatus. Quae cum in loco postmodum exhibenda sint ex eodem Gaufrido, quem modo designabam, adeat illum lector. Laudatus porro Eskilus, deposita infula, se adjunxit coenobitis Claravallensibus 0900A post mortem sancti Patris, atque in Ordinis Annalibus frequens et honorifica de ipso recurrit memoria. Virum hunc annuntiat et laudat Henriquezius in suo Menologio Cisterciensi ad diem X, Aprilis.

534. Ad hunc etiam annum pertinet coronis a S. Bernardo imposita aureo suo operi de Consideratione ad Eugenium Papam. Pagius in Critica Baroniana ad annum Christi 1152, num. 2, de ordine temporis et scriptionis ita disserit: «Loquitur hoc anno Baronius de quinque libris de Consideratione ad Eugenium papam a divo Bernardo elucubratis, quae inter ejus Opera praestant; sed sanctus doctor non eos uno tenore absolvit, ut putavit Baronius; verum diversis intervallis scriptos ad Eugenium 0900B transmisit, uti observat Mabillonius in Praefatione ad tomum II, Operum sancti Bernardi. Et primum quidem anno 1149 edidit, cum Nicolaus Claraevallensis monachus, ejusdem sancti Bernardi notarius, ante suam discessionem scribens Petro venerabili dicat: Mitto vobis librum domni abbatis Claraevallis ad dominum papam. Quae epistola septima est lib. VI. Nicolaus autem paulo post recessit a sancto doctore, uti suo loco diximus. Praeterea Bernardus secundum librum direxit Eugenio anno 1150 post infelicem expeditionis Hieresolymitanae exitum: de quo ab ipso libri exordio apologiam praemittit. Tertium hoc anno post obitum Hugonis Autissiodorensis scripsit; cap. enim 2, num. 11, de eo loquens inquit, defuncto sancto episcopo; quem 0900C quidem librum num 20, declarat a se editum anno quarto a concilio Remensi. Ejus verba Baronius citat. Denique quartum et quintum librum paulo post, si non cum tertio, absolvit.»

535. Tandem historica de rebus S. Bernardi collectio nostra ad annum Christi 1153 deducta. Fuit is viro Dei terminus hujus vitae mortalis, ac principium beatae immortalitatis. Observat auctor Annalium Cisterciensium ad hunc annum cap. 1, num. 2: «Initio anni, hoc est, in media hieme, aegrotasse Bernardum usque ad mortem,» ex ipsius epistola. Est illa inter alias Bernardinas a Mabillonio vulgatas ordine 307, domino Ostiensi scripta, et ibidem notata anno Christi 1153. Sic autem in rem nostram scribit ad eum sanctus Pater: «Deinde super statu 0900D corporis mei cognovi vos esse sollicitum. Verum est, quod audistis: infirmatus sum usque ad mortem; sed interim revocatus ad mortem, atque hoc (ut me sentio) non diu: longe enim sum debilior quam credi possit. Quod tamen dixerim absque praejudicio divinae Providentiae, quae et mortuos suscitare potest.» Ex his itaque patet, sanctum tunc desperatissima infirmitate affectum fuisse: at quo tempore morbus ingravescens illum tandem ad extrema deduxerit, testatur Gaufridus lib. V. Vitae cap. 2, ubi felicissimum, sed fratribus tristissimum viri obitum describit, et de ipso, illos alloquente, sic memorat. «Haec sunt verba, quae loquebar ad vos, cum praeterita hieme aegrotarem, non vobis esse quod adhuc 0901A timeretis: aestate proxima imminere (me mihi credere) hujus corporis dissolutionem.» Porro quemadmodum se sanctus gesserit, in gravi sua infirmitate, invictum et heroicum in ardenti fervore et piis occupationibus spiritum exercens, praemiserat idem biographus lib. V, cap. 1.

536. «Interea fratres (sicut narrat idem Vitae scriptor cap. 3) instare supplicationibus, et obsecrationibus, quibus poterant apud Deum. Unde etiam sanctus ipse cognoscens eorum precibus desiderium suum differri, cum aliquanto melius secundum corpus habere coepisset, congregatis fratribus haec eadem verba locutus est: Quid tenetis miserum hominem? Fortiores estis, et invaluistis. Parcite, quaeso, parcite: sinite me abire.» Quibus subdit ista Manricus 0901B num. 4: «Sed nihilominus prophetiae spiritu plenus, nec minus interim paterno amore aestuans, consolari lugentes, dilationem promittere, instillare fiduciam, atque in spem cunctos erigere, et se ad aestatem usque differendum, datis dolori induciis, promittebat: Haec sunt verba, quae loquebar ad vos, cum praeterita hieme aegrotarem, etc. Ergo (uti pergit Manricus num. 5) dum inter spem et metum fluctuarent ancipites, atque diu imminentem sententiam mortis, vix aut ne vix (quidem) sperarent posse differri, minus forte fidentes Bernardi verbis corfirmavit visio;» quae a Gaufrido exponitur cap. 3, jam indicato. «Haec tertia,» sicut observat historiographus Cisterciensis, «jam de Bernardi obitu visio, quam tamen quarta alia secuta est, qua differendum 0901C etsi minus clare, haud tamen nimis obscure confirmabatur.» Exibebat ea Odonem, unum e senioribus Claravallensibus, moriturum ante sanctum Patrem. Hanc lege apud designatum modo saepius biographum; cui adde auctorem Exordii magni, distinctione 3, cap. 6, ubi, quia sequitur sancti Patris asseveratio vel praedictio de gloria coelesti, statim post mortem Odoni obventura, ex eodem Exordio etiam transcribo ista:

537. «Post praedictam enim visionem idem famulus Dei Odo molestia corporis tractus ad extrema pervenit. Ad quem visitandum cum beatus Bernardus ingressus fuisset, videns eum pavere et anxiari, quasi si minus perfecte vixisset, et ob hoc ancipitem adhuc sententiam judicis exspectaret, sic eum allocutus 0901D est: Quid trepidas, quid turbaris, o anima beata? A diebus adolescentiae tuae devotum Christo famulatum in multis et magnis laboribus exhibuisti, et exire formidas! Perge, perge securus: ego tibi in veritate dico quia recto cursu ad Creatorem tuum pervenies, et sanctus coram ipso apparebis. Qua consolatione dilecti Patris sui humilis Odo roboratus . . . vitam veraciter apprehendit. Ut autem Pater sanctus sententiam, quam de eo protulerat, piae humilitatis obsequio veram esse comprobaret, corpore sancto adhuc in area jacente, antequam ad lavandum deferretur, reverenter accedens, funeris Deo digni vestigia sacra devote osculatus est . . . Benedicti corporis ejus exuviae in monumento, quo piae memoriae 0902A Humbertum locatum dixi mus, ob reverentiam sanctitatis ipsius reconditae sunt.»

538. Sed mirabile prorsus est aliud viri sancti vaticinium, quod Manricus cap. 2, credit pertinere ad primos hujus anni 1153. menses, ac producit ex scriptore Exordii magni. Sic itaque illud refertur in editione Tissierii distinctione 3, cap. 27: «Nobilissimus princeps Gunnarus, judex quondam et dominus Sardiniae detrachalis , cum aliquando gratia orationis sanctum Martinum Turonensem expetiisset, in reditu transiens per Claramvallem, et a beato Bernardo devote susceptus, de salute quoque animae copiose admonitus, conversioni minime consensit: licet Pater sanctus, ipso praesente, et multum garrulante, caecum quemdam illuminasset. Cui 0902B abeunti vir Domini sic locutus est: Ego quidem instanter pro tua conversione Dominum rogavi; sed ad praesens exaudiri non merui. Et nunc abire te patior, quia retinere non licet invitum: scias tamen te huc iterum de Sardinia reversurum. Abiit ergo in patriam suam; sed verba, quae ex ore viri Dei audierat, incessanter animum ejus stimulabant, Spiritu intus suggerente, prophetiam, quam tantus propheta sibi de se praedixisset, cassari penitus non posse. Modico post hinc elapso tempore, cum nuntiatum esset ei, beatum virum transisse de hoc mundo ad Patrem, consternatus est animo vehementer, arguens semetipsum, et poenitens valde quod ad illius praedicationem conversus non fuisset. Mox ergo igne illo quem Dominus mittit in corda electorum suorum, 0902C et vult vehementer accendi, totus incanduit: nec omnino moram facere sustinens, primogenitum filium suum pro se in regno suo principari constituit: ipse vero, dum adhuc quadragenarius esset, aetate corporis et animi vigore praepollens, relicta Sardinia omnique gloria mundi spreta, pauper et humilis ingressus est in Claramvallem: ibique sub disciplina suscepti Ordinis usque ad decrepitam aetatem, imo usque ad mortem perseveranter militans, regnum terrenum pro coelesti se commutasse gloriabatur

539. «Varii in Lotharingia tumultus,» sicut perhibent Annales Ordinis Cisterciensis cap. 4, «apud Metenses, Bernardum tanquam angelum pacis forte ad hoc reservatum praestolabantur. Quin et Illinus [al. Hilinus] Trevirorum metropolita, sub quo Metensis sedis, 0902D ad Claramvallem veniens, eumdem sanctum humilis supplexque, ut tantis subveniret malis sollicitabat.» Rem narrat Gaufridus lib. V, Vitae cap. 1, addens, vires ad tanti operis successum in hoc casu, sicut in aliis eventibus praeteritis contigerat, viro Dei coelitus fuisse redditas. «Dominus, inquit,» sicut semper fidelis servi sui direxerat vias, et in praecipuis quibusque causis aptissimo usus fuerat instrumento, ex paucis ante diebus aegritudinem corporis ejus aliquatenus relevarat. «Et paucis interjectis: Quod quidem saepius erga eum providentia divina disposuit . . . , ut quoties eum grandis aliqua necessitas evocaret, vincente omnia animo, vires corporis non deessent . . . Cui in opere novissimo 0903A tam manifeste divina adfuit virtus, ut ex laboribus vires capere videretur.» Interim «jam arma utrinque,» inquiunt num. 4, Annales citati, «et clamores audiebantur: et alteri ex ardore vindictae, alteri ex victoriae recentis elatione, fremebant utrique. Cum sanctus Pater admonitus per visum nulli repulsae cedere, tandem quaecunque vellet impetraturus, Trevirensium antistitem secutus, pervenit ad castra quae jam jamque in se invicem irruitura, Mosellae ripas longius occupabant.»

540. Quot et quanta hic mirabilia in virum sanctum quasi confertim a divina Providentia sunt congesta! Mirabile ad illos tractus iter ejus; qui puncto vix unico distabat ab itinere ad aeternitatem: mirabilis in desperatissimae pacis negotio tam 0903B certa et affirmata de bono ejus eventu praedictio; mirabilis denique atrocissimarum istarum discordiarum compositio: etenim «partis utriusque primarii . . . compositis omnibus, secundum quod fidelis arbiter (Bernardus) definivit, datis sibi invicem dextris, reconciliati sunt in osculo pacis,» uti Gaufridus testatur: qui lectorem, totius rei gestae seriem describens, plenius edocebit. «Premebat» videlicet «homines,» uti recte observat Manricus num. 6, «auctoritatis Bernardi pondus, premebant miracula, cum nefas ducerent utrique non exaudire, quem Deus exaudiebat, et cui ipsa natura obtemperabat. Praeter alios illuminati duo caeci ad tactum viri Dei: claudi item duo donati libero gressu, Deum in Bernardo praesentem manifestabant.» Deinde ex eodem 0903C Gaufrido refert celeberrimam mulieris, vehementi tremore ac validis membrorum motibus ab annis octo concussae sanationem; uti et alterius paralyticae curationem. Adisis ipsum Gaufridum loco superius citato: qui, postquam narraverat ea, quae in hoc supremo ac prorsus memorabili abbatis sanctissimi itinere contigerunt, sic eumdem affatur, praedictum caput primum concludens:

541. «Caeterum nimis difficile, aut omnimodis impossibile foret, itineris illius magnalia universa complecti. Sed neque propositi nostri est, ejusmodi modo prosequi signa, et narrandis virtutum operibus operam dare. Hic enim viarum tuarum, Pater dulcissime, finis beatus, et hic labor ultimus fuit. In hoc opere non minus utili, quam difficili, nec minus 0903D desperatae quam necessariae pacis labores tuos gloriose complevit, qui magnifice semper honestavit te in laboribus tuis, te in suo nomine, et nomen suum in te glorificans, rex gloriae, Dominus Deus tuus.» Haec Gaufridus; qui cap. 2 tractat de sancti ad coenobium Claravallense regressu, ac animi gaudio, quo erat delibutus. En nonnulla e pluribus, quae scribit: «Ut expleta Metensium reconciliatione, et provinciae illi pace reddita, abbas sanctus ad monasterium rediit, gravi admodum jam jamque deficientis incommodo corporis occupatus, in tanta animi suavitate, et dulcedine spiritus quotidie propinquabat ad exitum, ac si in portu navigans paulatim vela deponeret. Evidenter quoque fratribus aiebat: 0904A Haec sunt verba, quae loquebar ad vos, cum praeterita hiema aegrotarem, etc.» quae supra praemissa sunt.

542. Claravallensium filiorum de desperata amantissimi Parentis salute dolorem commemorat Manricus cap. 7, his verbis usus: «Jam Pater sanctus morti, jam mors victoriae, jam victoria triumpho appropinquabant. Jam beati angeli, jam spiritus coelestes novum civem cum gaudio, quin ipsi daemones Bernardum abeuntem, per quem tot millia animarum perdidissent, qua poterant, cum tripudio praestolabantur. Soli fratres et filii, destituendi tanti Patris solatio, tanti magistri ductu, moerebant tristes, ejus vitam vel propriis redempturi. Quippe sub eo discedere, in felicitate; sine eo vivere, in 0904B miseria reponebant. Videres homines pene extra se factos, ipso, quem amittendum deplorabant, ut apparebat, morte propinquiores.» Audiatur unus ex illis Gaufridus lib. V, Vitae cap. 2: «Nostrum sub tam gravi articulo inconsolabilem luctum aliquatenus illi aestimare, ac sibimet exhibere licebit, pallidasque, si pie senserit, turmas imaginabitur filiorum, exterminatas facies, vultus exsangues, genas lacrymis sordentes, suspiria quoque pectorum ac singultus.»

543. Deinde idem biographus apostrophen tenerrimi affectus, venerationis profundissimae, ac cumulatissimae laudis expressionibus plenam dirigit ad sanctum suum Parentem: sed, ne actum agam, huc illam non transcribo. Mitto hic etiam alia, quae 0904C subjungit, de filiorum ad Patrem accessu, hujusque et illorum verbis, ac fletu. Item dilectissimam sibi sobolem consolabatur. Ad haec, monitis eam instruebat dulcis ac sollicitus Pater (vide laudatum Gaufridum loco citato) ad religiosam perfectionem, lacrymis prae affectu sermoni vere paterno intermistis, charissima sibi pignora adhortans. Nec praeteribo tria illa monita, quibus testamenti seu ultimae voluntatis loco dilectos sibi filios benignissimus Pater affatus fuisse dicitur ab Alano apud Mabillonium volumine II, col. 1271 et 1272: «Videns itaque suorum finem imminere dierum, quosdam fratres, qui in familiari sibi conversatione diutius adhaeserant, seorsum advocans, alloquebatur, talia dicens: Quia non arbitror me magna vobis religionis exempla 0904D posse relinquere, tria vobis imitanda commendo, quae in stadio, quo cucurri, me pro possibilitate mea memini observasse: Minus sensui meo, quam alterius credidi; laesus de laedente vindictam non expetivi. Nemini scandalum facere volui: et, si quando incidit, sedavi ut potui.» His merentur adjungi, quae Manricus in additis ad Exordium magnum lib. VII, cap. 10, legisse se significat, hisce verbis expressa: «Ut olor dulcissimus, qui canoro et suavi modulo, ad limina mortis ductus, cantare solet: sic et B. P. Bernardus jam in extremo vitae praesentis ac periturae constitutus, dulciora multo, magisque melliflua verba sonabat: adeo ut prae gaudio misto tristitiae, omnes, qui ibi aderant, ingenti 0905A luctu ac gemitibus enarrabilibus in lacrymas dissolverentur.»

§ LI. Morbus; revelatus obitus; litterae, ut fertur, ducissae Lotharingicae; virorum illustrium accessus; mors; corpus; miraculis finis impositus per obedientiam.

544. «Modum autem aegritudinis ejus si quis nosse desiderat, exstat epistola, quam ad amicum quemdam paucissimis diebus ante sacram a nobis profectionem suam ipse dictavit,» teste Gaufrido lib. V, Vitae cap. 2, qui eam etiam ibidem recitat. En tibi sequens ex ea fragmentum: «Somnus recessit a me, ne vel beneficio sopiti sensus dolor unquam recedat. Defectus stomachi fere totum quod patior est . . . Pedes et crura intumuerunt, quemadmodum 0905B hydropycis contingere solet. Et in his omnibus, ne quid lateat amicum de statu amici sollicitum, secundum interiorem hominem (ut minus sapiens dico) spiritus promptus est in carne infirma.» Epistola porro haec ordine 310 signatur, et inscribitur Ad Arnoldum Carnotensem abbatem Bonaevallis, notante Mabillonio, Ernaldum passim appellari in vetustis monumentis, ut in Spicilegii tomo XII, pag. 390, et apud Arnulfum episcopum Lexoviensem, qui ejus epistolas laudat. Omnes excidisse summopore dolemus. Ernaldo librum secundum de Vita Bernardi, tribuendum esse, docent Notae fusiores.

545. Manricus cap. 7, num. 7 et 8, scribit de duabus aliis, praeter eas, quas diximus revelationibus, 0905C quibus sancti mors praenuntiata fuerit. Proferamus ejus verba: «Hoc ipso tempore in abbatia Claraevalli proxima, nec satis certum adhuc in qua fuerit, quarta de sancti morte revelatio abbatem simul instruxit et invitavit, adfuturum, si vellet, obitui sancto, cui curia omnis coelestis praesens assisteret.» Factum narratur ac confirmatur apud Gaufridum, lib. V, cap. 3. At sive rem non tam prope adesse existimaret abbas ille, sive non plenam isti revelationi haberet fidem, sive aliis occuparetur negotiis urgentibus; hanc monitionem coelestem subsecuta est alia, de qua Manricus citato num. 8, praedicti monasterii praeposito facta ab ipso S. Bernardo; quae cum sit breviter relata a laudato mox biographo, eam huc ex ipso transfero: «In monasterio 0905D praedicti illius abbatis, qui sic ejus natalem praeviderat ea nocte, quam nobiscum Pater sanctus mane profecturus ultimam fecit, venerabili ejus praeposito apparens, valefecit illi, et ait: Noveris, quia jam migro, nec ulterius hic morabor. Quod ut ille indicavit abbati, accelerans abbas, et Claramvallem veniens, ipso die abbatem sanctum, sicut dixerat, reperit jam migrasse.» Atque haec quidem quinta revelatio mortis: uti observat Manricus num. 8, sanctissimi Patris: et, quantum nos novimus, etiam postrema, quae utique accidit ultima nocte, post quam proximo matutino diluculo erat migraturus ad Dominum.

546. Appetente autem mortis tempore, venisse ad eum fertur nuntius e Lotharingia, ac Ducissae, a 0906A viro sancto olim conversae, litteras ad ipsum detulisse. Quid vero in eisdem scripserit, et quid sanctus responsi dederit, legi potest apud Historicum Cisterciensem cap. 7, num. 9, post cujus rei narrationem addit: «Haec ex anonymo antiquo, ut vocat, ms., a quo se Brito hausisse testificatur,» qui inspici potest lib. III, cap. 28, ubi allegatur quidem codex ms., fol. 64, et alii nominantur auctores; sed facti fides sit apud asserentes; cum Gaufridus adeo diligens et accuratus scriptor eorum, quae sub finem Vitae S. Bernardi acciderunt, nihil horum memoret. Porro de mirabili hujus ducissae Adeleidis conversione agit Guillelmus in Vita lib. I, cap. 7, et Fragmenta Gaufridi col. 1277. Vide quae supra dixi § 18, num. 198. Postremo virum sanctum jam morti proximum illustrium 0906B personarum consortio cohonestatum fuisse, testis est Gaufridus lib. V, Vitae cap. 2. «Novissime, inquit, cum exterioris habitaculi undique jam soluta compago . . . , magnus ille dies illuxit, quo perpetuus illi! ortus est dies: ad cujus exitum vicini episcopi cum abbatum et fratrum copiosa multitudine fuerant congregati.» Tempus vero mortis mox subdens, «Hora, inquit, diei pene tertia . . . (Manricus cap. 7, num. 11, tribus, ait, ante meridiem horis, plus minusve) a corpore mortis . . . migravit.» Deinde autem alias temporis notas signat: «Annis circiter sexaginta tribus expletis . . . decimo tertio Kalendas Septembris, inter filiorum manus obdormivit in Christo,» anno videlicet reparatae salutis 0906C 1153, quem dictus biographus, nonnullis rebus interjectis, de quibus agetur illico, etiam notat, dicens: «Facta sunt haec eodem anno, quo beatus papa noster Eugenius tertius . . . ab hac luce . . . migravit.»

547. Quo autem momento beatissimus Pater animam purissimam suo Creatori reddidit, visio plane singularis condecoravit felicissimum ejus ex hac vita transitum, quam Manricus num. 13, sic narrat ex additis ad Exordium magnum lib. VII, cap. 10. «In ipso vero momento, quo ultimum exhalavit spiritum, visa est in eodem cubiculo, quo sanctus vir jacebat, piissima Dei Genitrix, specialis B. Bernardi patrona, largissima suorum remuneratrix, innumeram angelorum ac coelestium spirituum multitudinem, prout 0906D reginam coeli ac dominam angelorum decebat, secum in comitatu habens, quae cernentibus omnibus, qui ad funus venerant, sanctissimam viri Dei animam quasi ab ore ejus rapiens, usque ad penetralia coeli cum eodem comitatu, laetantibus angelis, hymnosque coelestes per aera cantantibus perduxit, quo pia sui memorum immemor nequaquam existeret. Similiter et visa est eadem coeli regina illam B. Patris nostri Bernardi animam in coelesti beatitudine ad latus suum collocasse.» Ea autem sic metro illigavit Philotheus in Carmine encomiastico de vita et moribus S. Bernardi:

Cum niveus, lacrymas inter gemitusque suorum,

Spiritus, abjecto corpore, celsus abit:

Ipsa per aerios Virgo nitidissima tractus,

0907A Visa est coelestes ducere laeta choros.

Purpureamque trahens animam super arce locavit

Empyrea, lateri composuitque suo.

Haec ibi de ista apparitione; sed Gaufridus nihil de ea scriptum reliquit, quod miror. Quid de sacro corpore exposito, concursu hominum, et sepultura?

548. Corpus defuncti abbatis etiam rite paratum, et ornatum sacerdotalibus indumentis, oratorio beatae Dei Genitricis infertur; teste Gaufrido lib. V, cap. 2, concurrente ad illud plurima hominum multitudine, vallemque totam ploratu atque ululatu implente; sicut ibidem sequitur. «Biduo mansit in medio gregis pastor exstinctus, dum pristina illa dulcissimi gratia vultus nil minorata, sed 0907B aucta, magis omnium in se figeret oculos, animos traheret, sepeliret affectus. Quid praeterea? Crescebat autem supra modum ruens undique populi multitudo, et intolerabilis jam fiebat impetus concurrentium, ac desiderabiles tenentium pedes, osculantium manus, applicantium panes, baltheos, nummos, et alia quaeque servanda sibi pro benedictione.» Et vero secunda die tam erat importuna corpus venerabile obsidentium multitudo, ac praestolantium sacratissimi istius pignoris sepulturam, die tertia faciendam, ut anticipata ejusdem fuerit hora, ad vitanda, quae timebantur, incommoda. Consule laudatum mox biographum, qui ista plenius enarrat. Quid, quod unus e fratribus, gravi ac diuturno morbi caduci malo laborans, et priusquam 0907C corpus tumulo conderetur, plena fide ad illud accedens opemque flagitans, perfectam recuperarit sanitatem, prout videre licet apud eumdem scriptorem: quanquam haec sanatio aliunde ejus textui inserta est. Adisis etiam Exordium magnum distinctione 2, cap. 20.

549. Neque filio suo ac domestico Pater sanctus duntaxat fuit benignus; sed externis etiam praebuit se propitium. Audiatur Exordium magnum loco jamjam indicato: «Pridie etiam quam reconderetur pretiosissimus ille thesaurus, puer quidam de proximo viculo advenit, prae siccitate nervorum aridum habens brachium, et manum contractam. Cujus aetati et debilitati qui praesentes 0907D aderant compassi, tanto huc fiducialius ad sacri corporis tactum invitavere post horam orationis nonam, quanto id minus innocens aetas per se praesumere audebat. Ubi vero brachium aridum brachio sancto, et manus contracta manui benedictae applicata est; repente vigore naturae redeunte brachium convaluit, et manus libere extendens et reflectens digitos, sub oculis totius multitudinis, quae sacrum funus quaquaversum circumdederat, perfecte sanitati restituta est. In cujus curatione tantus illico factus est clamor omnium, qui aderant, vociferantium in laude Dei ut vix eum potuerit fratrum disciplina reprimere. Superveniente vero nocte allatus est alius toto corpore debilis, procubuit loculo, et coram psallentibus 0908A erectus est, et deductus ad altare. Ita Exordium magnum Ordinis Cisterciensis,

550. At magna virtus miraculorum exierit oportet de corpore abbatis nostri jam vita functi, cum injunctum ei dicatur, ne eadem ulterius continuaret, Gosvino abbate Cisterciensi illud probibente. Factum audi ex auctore Exordii magni distinctione 2. cap. 20: «Enimvero domnus [al. add. Gozvinus] Cisterciensis [al. add. abbas] qui cum aliis pluribus abbatibus sui ordinis ad exsequias viri Dei venerat, considerans tantam importunitatem tumultuantis populi, et ex praesentibus futura conjiciens, vehementer timere coepit, ne, si crebrescentibus signis tam intolerabilis illuc populorum turba concurreret, earum improbitate 0908B disciplina periret ordinis, et sanctae religionis fervor in eodem loco tepesceret. Quapropter, habita super hoc deliberatione, reverenter accedens, per virtutem obedientiae, ne signa ulterius faceret, inhibuit. Sed cum dicat apostolus de Domino nostro Jesu Christo, quia factus est obediens Patri usque ad mortem, et ipsius exemplo legislator noster sanctus Benedictus obedientiam nobis usque ad mortem in regula proponit; sancta et vere humilis anima Patris nostri mortali homini, etiam post mortem carnis, obediens fuit. Nam signa, quae tunc jam radiare coeperant, ita cessavere, ut ex illa die et deinceps nunquam publica miracula facere visus sit: licet quibusque fidelibus praecipue sui ordinis fratribus, pro variis incommoditatibus 0908C ad se clamantibus, usque hodie deesse non possit. Namque sola illa signa quae disciplinam ordinis per turbas concurrentium populorum minuerent, domnum Cisterciensem fieri noluisse, manifestum est.»

551. Caeterum, quid occasione hujus mandati acciderit in tartareo spiritu, qui mulierem possidebat, indeque per merita S. Bernardi exire jussus hanc ipsius jactabat obedientiam, ne occupatam a se sedem deserere cogeretur, non abs re fuerit hoc loco commemorare ex magno Exordio Cisterciensi, quod paulo ante designatum est. Rem itaque gestam ex illo intellige: «Evolutis dehinc post transitum beati viri pluribus annis, erat in 0908D partibus Italiae matrona quaedam, quam correptam spiritus malignus atrociter vexare coepit. Quo tam lamentabili casu propinqui et amici ejus vehementer consternati, si quid remedii foret, sedula meditatione pensare coeperunt. Erat autem in vicinia coenobium quoddam ordinis Cisterciensis; et sicut mentibus in angustia constitutis spes undecunque concepta solet parere fiduciam, ad eamdem domum daemoniacam illam causa curationis ducere communi consilio decreverunt. Quod et factum est. Sistitur misera ad portam: et aliqui ex simul comitantibus, qui tantum malum abbati et fratribus nuntiarent, opemque flagitarent, mittunt. Abbas vero quosdam de senioribus quos magis noverat spirituales, assumens, cum 0909A cruce Dominica et sanctorum reliquiis egreditur ad patientem. Cumque malignus ille spiritus per Domini crucem et per sacra sanctorum pignora conjuratus nil moveretur, recordatus est abbas, habere se venerandas reliquias de capillis et barba S. Bernardi: quas eodem, ni fallor, anno ad capitulum vadens in Claravalle pro benedictione acceperat, et ad tutelam sui continue secum ferebat. Et nihil dicens, manus sub cuculla silenter misit, quatenus extractis his reliquiis daemonem per has urgeret.

552. «Quod pestifer ille lynceis oculis deprehendens, coepit continuo scabellum pedibus terere, sputa jacere: totius quoque corporis indecenti motu, quid intus pateretur, prodebat invitus. 0909B Et erumpens in vocem: Eia, inquit, abbatule, quid vis facere? Quid modo mali contra me sub illa veste tua machinaris? Frustra niteris, incassum laboras: serva Bernardum tuum, nec enim proficies quidquam. Dicente vero abbate, per Domini gratiam et hujus sanctissimi viri merita, modo egredieris, respondit: Quid? An excidit tibi quod prohibitum est ei signa facere? Hoc ergo sciens, securus in hoc meo domicilio requiesco, Audiens autem abbas et fratres, qui cum ipso erant, haec verba, valde mirati sunt, quod scilicet spiritus nequam interdictum illud in scutum suae defensionis tam celeriter invenerit.»

§ LII. Variae post beati Patris obitum apparitiones; tumulus; epitaphia; elogia; aqua qua ejus sacrum corpus fuerat ablutum, prodigiosa; sermo anniversarius; corporis ac morum descriptio.0909C

553. «Ascendentem in coelum beatam animam ex variis mundi plagis conspexere viri sanctissimi; sed inter alios duo commemorantur, alter in Anglia; in Vasconia alter existens: hic Montis Pessulani Guillelmus comes, quem dudum in Grandisilva conversum, inde in Hispaniam missum, sed nunc forte reversum commemoravimus: ille anonymus, sed magnae sanctitatis, nec similibus dissuetus revelationibus: uterque eadem die, qua decessit; sed alter alloquens; alter tantum videns. Et de Anglo haec auctor Exordii magni lib. I, cap. 38: Ferunt in regione Angliae quemdam religiosum 0909D magnae virtutis existere, qui in ipsa die qua B. Bernardus, abbas in Claravalle, de mundo migravit, cum esset in Anglia, vidit in spiritu maximum quemdam angelum de coelo transmissum, maximam nihilominus animam quamdam de terra assumentem, et eam cum ingenti gaudio secum ad astra ferentem.» His exorditur Cisterciensis Annalista suum caput octavum. Apparitionem vero aliam, quae laudato Guillelmo accidit eadem ipsa nocte, qua abbas sanctus ex hac vita decessit, idem historiographus subnectit ex Gaufrido lib. V, cap. 3, ubi lector pluribus illam descriptam inveniet.

554. Duabus hisce superaddit tertiam Manricus, «quatuor a Claravalle, uti refert, dictis factam regulari canonico, qui post monachum induit 0910A in Claravalle.» Rem vero gestam memorare se dicit ex anonymo Gallo, quem Silva transtulit. Sic itaque habet: «Is eadem, qua sanctus, obiit die, imo et eadem hora, videre sibi per somnum visus est monachos plures in cucullis albis splendidos, binos et binos lente procedentes, ac deducentes corpus beati viri a cella usque in ecclesiam ubi funebres ejus exsequiae celebrantur. Evigilans, de morte et visione sollicitus ac dubius distrahebatur, an sanctus doctor de mundo jam migrasset, et an pro illo orandum, an ipse potius, quasi qui posset pro aliis intercedere. Repente extra se factus stellam vidit claritatis ingentis et pulchritudinis, atque eam esse amici et Patris animam voce e coelo delapsa clare cognovit, ante 0910B Dei thronum aeternum micaturam.» Hac visione exposita, «Similem,» inquit, «aliam in Italia factam ibidem habes.» Hactenus Annalium Cisterciensium collector.

555. Accipe aliam, quae apud eumdem historicum exstat num. 5, ex additis, quae citat ad Exordium magnum lib. VII, cap. 10: «Refert ergo (ait) doctor Jacobus de paradiso, qui fuit de Ordine Carthusiensium, quod illa hora qua B. Bernardus de hoc saeculo feliciter migravit, triginta millia hominum e vita decesserunt. Inter quos etiam fuit vir quidam decanus ecclesiae Lincolniensis, qui, dum vixit, vir vitae laudabilis fuit. Qui mundanos honores fugiens, vitam solitariam elegit in quadam eremo, in qua per viginti quinque 0910C annos sanctissime conversatus est. Obiit igitur etiam hic decanus eodem die, quo beatissimus Pater noster Bernardus. Post mortem autem apparuit Lincolniensi episcopo cum magna gloria, pro ipsius episcopi, et omnium audientium admonitione dicens ei: Age poenitentiam, emenda vitam, corrige conscientiam, dimitte superbiam simul et avaritiam: aliter nunquam habebis coelestem gloriam. Non enim tam facile est, salvari hominem, sicut multi credunt. Quoniam, dum ego praesentarer tremendo Dei judicio, affuerunt ibi triginta millia animarum, de quarum numero vir beatus Bernardus, et ego sumus salvati: tres descenderunt in purgatorium: alii omnes ceciderunt 0910D in infernum. His dictis disparuit decanus. Sed benedictus sit Deus in sanctis suis, et sanctus in omnibus operibus suis, qui sanctum Patrem nostrum Bernardum ita in omni gente, et natione glorificari digatus est.» In Bibliotheca Carthusiana auctore F. Theodoro Petreio, notatur «Jacobus de Clusa, alias de Paradiso (licet alii diversos fuisse existiment) ante ordinis ingressum S. theologiae doctor ac professor publicus; postmodum vero Erphordianae Carthusiae alumnus, scripsisse tractatum de Apparitionibus animarum, post exitum a corporibus . . . , obiisse autem anno . . . 1465, aut praeter propter.»

556. Plura sunt alia visa quibus Dominus Deus fidelissimi sui famuli jam vita functi gloriam manifestavit. 0911A Legatur Gaufridus lib. V, Vitae cap. 3, e quo haec in compendium redigo: «Proxima nocte, postquam sacrum corpus sepulturae traditum fuerat, quantam adhuc pro filiis sollicitudinem gereret Pater sanctus . . . , evidenter ostendit. Apparens enim cuidam fratri in multa gloria . . . , et desiderantem tenere, cito pertransiens, aiebat, quia pro quodam fratre simplice veni . . . . Circa horam diei tertiam veritas comprobata est visionis. Defunctus est enim quidam frater . . . . et sicut omnino credibile est, animam ejus . . secum tulit. Paucis quoque expletis diebus alteri cuidam fratri magnifice satis apparens . . . Hoc etiam scito, ait, et dicito fratribus, cujusdam vere sancti corpus, cujus et ego habeo vestem, in oratorio 0911B esse sepultum. Dicebat autem episcopum Malachiam. Ipsius enim tunicam, in qua sanctus ille feliciter obdormierat, ad missarum sibi servaverat celebrationem, et moriturus iu ea sese jusserat sepeliri, sicut et sanctum illum in sua sepelierat veste. Quod tamen verbum et ipsi fratri, et quampluribus aliis usque ad hanc visionem prorsus erat ignotum.» Aliae S. Bernardi apparitiones numero bene multae, ac genere suo singulares dabuntur a nobis post in Gloria viri posthuma. Liceat nobis interea temporis ad alia pergere.

557. Tertio itaque post mortem die corpus ipsius sepultum est. Superpositas tamen pectori sacratissimo fuisse B. Thadaei apostoli reliquias, 0911C sicut beatus abbas praeceperat, eodem anno ab Jerosolyma sibi missas, perhibet Gaufridus lib. V, cap. 2. Occasione sepulturae de epitaphiis etiam aliqua sunt notanda. Manricus cap. 9, sequens de iis judicium profert: «Bernardi tumulum ab ipso sancto sepulto ornaverunt elogia, seu epitaphia, quae simul cum Operibus ejus cimcumferuntur, bonitate quam numero inferiora. Enervia ea pro argumenti qualitate, et nunc dura, nunc frigida, aut, si quando incalescant, inaequalia: certe quae ideo plura esse videantur quia nullum satis. Nec tamen sine nutu divino factum credam, ut summa alias ingenia velut in luce Bernardi caecutirent, et quae laudandis 0911D aliis superessent, in ipso deficerent, quasi qui solus sibi sufficiens foret; et laureatus spiritu sapientiae, non aliis coronandus veniret, quam suis scriptis. Assensisse videtur Baronius ad hunc annum huic conjecturae, atque ipsam etiam judicio suo approbasse: nam Sancti laudibus coeptis, sed vix libatis, ad Adamum de sancto Victore propere transit, unum prae aliis Bernardi laudatorem, et tandem concludit: Ista in laudem laudatoris S. Bernardi redundent . . .»

558. «Epitaphium Adami Victorini, quia revera prae aliis dulcius sonat, omissis reliquis hic duxi transcribendum, quod haberi indicat inter epitaphia D. Bernardi. Sic vero expressum est:

Clarae sunt valles: sed Claris vallibus abbas

0912A Clarior his clarum nomen in orbe dedit.

Clarus avis, clarus meritis, et clarus honore.

Clarus et eloquio, relligione magis.

Mors est clara, cinis clarus, clarumque sepulcrum:

Clarior exsultat spiritus ante Deum.

Sic Victorinus Adam lusit, allusitque ad sancti abbatis, et loci claritudinem. Caetera languent, et nec Bernardi operibus digna erant, neque his Annalibus.» Non itaque opus est ad hujusmodi elogia recurrere. Alia gravissimorum omnis status ac conditionis virorum de sancto testimonia paulo inferius proferemus, ne vel ipsis quidem ex laudatorum istorum agmine exclusis heterodoxis, qui suam quoque symbolam in Bernardi praeconia contulere Enim vero si sapientissimorum virorum elogiis addere 0912B nostrum de sancto Patre sensum liceat; tam ex dictis per decursum hujus nostri commentarii, quam ex dicendis infra in Vita ejus, nec non post illam in Gloria posthuma in ipsius honorem a nobis elucubranda, manifestissime conficitur, sequentes titulos, non adumbratos, sed veros ac genuinos ipsi convenire. Fuit itaque Vir sanctissimus, ac vocari debet meritissimo jure Ecclesiae catholicae lumen et columen, sedis apostolicae fulcrum, haereticorum malleus, apostolus, propheta, thaumaturgus, angelus pacis, Dei omnipotentis organum, perfectionis religiosae norma, ordinis Cisterciensis propagator et gloria, vas denique electionis, ad agendas res magnas, et ad felicem exitum promovendas non difficillimis duntaxat, sed desperatissimis etiam 0912C temporibus.

559. «Edidit . . . in anniversaria sacri obitus illius solemnitate perelegantem sermonem Godefridus, ejus notarius, cum postmodum abbas esset in Claravalle. Qui licet mendis plurimis respersus, in posterioribus, quae circumferuntur, editionibus, simul cum operibus sancti lucem accepit, sub hoc initio: Quam dulcis hodie, dilectissimi filii, paterna debet esse memoria; prout observat Manricus, cap. 9, num. 5. Sermo iste pluribus a nobis indicatus est § 1 hujus Commentarii, num. 18, ubi etiam signatur, quo anno fuerit habitus. De auctore autem consulat lector observationes § 63. Mirabile autem est, quod dicto num. 5, refertur de aqua, qua ablutum 0912D fuerat corpus sancti vita functi post multos etiam deinde annos salutifera et prodigiosa. Audiantur sermonis verba: Nonnullis etiam Pater sanctus, cum in carne eum non viderunt, benignum sese in spiritu exhibuit patrem, tulit opem, abstulit tentationem, attulit consolationem. Nam ex lavacro sacri corporis ejus, cum ex more ei post transitum debitas exhiberemus exsequias, fratres quidam in remotissimas orbis partes deportaverunt, et, sicut eorum certa relatione didicimus, cum jam decimus annus transierit, non tantum aqua illa usque modo manet omnimodis illibata; sed eamdem obtinet et gratiam, quaecunque fuerit superfusa. Cum enim pluribus jam ad remedia postulantibus de eodem sacro liquore donaverint (nam et eum 0913A multis opem tulisse confirmant) impleto tamen saepius aqua altera vasculo, talis permanet usque hodie, qualis prima fuerat die.»

560. De singularibus gratiae dotibus, quibus Vir sanctus erat praeditus, asserit ista scriptor Vitae Gaufridus lib. III, cap. 1: «Serenus erat vultu, modestus habitu, circumspectus in verbis, in opere timoratus, in sacra meditatione assiduus, in oratione devotus, et . . . de omni re magis fidens orationi, quam industriae propriae vel labori: magnanimus in fide, longanimis in spe, profusus in charitate, etc. Apparebat in carne ejus gratia quaedam, spiritalis tamen potius quam carnalis. In vultu claritas praefulgebat, non terrena utique, sed coelestis. In oculis angelica quaedam puritas, et columbina 0913B simplicitas radiabat. Tanta erat interioris ejus hominis pulchritudo, ut evidentibus quibusdam indiciis foras erumperet, et de cumulo internae puritatis et gratiae copiose perfusus homo quoque exterior videretur.» Jam vero externum corporis statum ita pergit exhibere idem biographus loco allegato: «Corpus omne tenuissimum, et sine carnibus erat: ipsa quoque subtilissima cutis in genis modice rubens . . . Caesaries ex flavo colorabatur, et candido. Barba subrufa, circa finem vitae ejus respersa canis. Statura mediocritatis honestae, longitudini tamen vicinior apparebat.»

561. Infirmo autem ac plurimis incommodis subjecto Vir sanctus erat corpore. Audiamus denuo 0913C Gaufridum citatum: «Alias autem thesaurus iste in vase fictili erat contrito penitus et undique conquassato. Laborabat siquidem caro ejus multiplicibus infirmitatum incommodis, ut in eis virtus animi perficeretur. Quarum periculosior quidem in meatu arctissimi gutturis, nil penitus siccum, vix solidum aliquid admittentis: molestior erat defectus stomachi, viscerumque corruptio. Hae continuae illi, praeter alias saepius incidentes.» Porro de virtutibus Viri, ac modo vivendi, quae laudatus biographus ibidem enarrat, non memoro; sed ea in ipso fonte legenda designo, ne justo longior sim, si omnia singillatim descripsero, quae ibi scripta sunt. Interea temporis vellem, ut repraesentasset idem auctor, qualis fuerit in ipso vultus 0913D conformatio, qualia frontis, oris, oculorum lineamenta. Id vero cum nec ipse fecerit, nec ab alio antiquo biographo factum norim; conabor, quoad potero, hunc defectum aliunde supplere inferius.